کشورهای دیگر برای آلودگی هوا چه تدابیری اندیشیده اند؟

گروه سبک زندگی «تیتریک»،سالانه میلیون‌ها نفر در اثر تنفس هوای آلوده جان خود را از دست می‌دهند. یافته‌های یک تحقیق جدید که به تازگی در نشریه پزشکی «لنست» منتشر شده است، حاکی از آن است که میزان مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا از تلفات جنگ‌ها بیشتر است. آلودگی هوا همه جوامع بشری این کره خاکی را با خود درگیر کرده است.


آمار مرگ‌ومیر آلودگی هوا در چین براساس آخرین آمار سال ۲۰۱۶ سازمان بهداشت جهانی یک میلیون نفر اعلام شده است. سرپرست گروه سلامت هوای وزارت بهداشت هم اخیرا از مرگ سالانه ۳۳ هزار و۵۰۰ نفر ایرانی در اثر آلودگی هوا در همین آمار جهانی خبر داده است. باید گفت آلودگی هوا ارمغان گسترش شهرها و زندگی صنعتی بشر امروز است.

از این رو بسیاری از کشورهای جهان، اقداماتی برای کاهش آثار آلودگی هوا بر محیط‌زیست انجام داده‌اند. هم دانشمندان و هم قانونگذاران در این امر دخالت کرده‌اند تا بلکه آن را کنترل کنند. در همین راستا مدیران محیط‌زیست در مکزیکوسیتی که در 18 سال گذشته، آلوده‌ترین شهر دنیا بود، توانسته‌اند اقدامات موثری در کاهش آلودگی هوا انجام دهند تا جایی که اکنون این شهر نه‌تنها آلوده‌ترین شهر در جهان نیست، بلکه در فهرست 20 شهر اول آلوده دنیا هم قرار ندارد.


بررسی‌ها نشان می‌دهد الگوی این شهر برای مقابله با آلودگی هوا و کنترل آن، توسعه سیستم حمل‌ونقل عمومی در شهر بوده است. برنامه‌ای بلندمدت که بر محور توسعه خطوط مترو و ایجاد خطوط اتوبوسرانی تندرو پایه‌گذاری شد. همچنین در مکزیکوسیتی طرح دوچرخه همگانی از طریق ساخت 21 کیلومتر مسیر ویژه در سال 2009 اجرا شد.

الگوی بهبود و توسعه حمل‌ونقل عمومی در پایتخت کلمبیا هم اجرا شد. نوعی سیستم اتوبوسرانی به نام «متروباس» در این شهر راه انداختند که علاوه‌بر افزایش حجم مسافران در اتوبوس، آلودگی کمتری هم ایجاد می‌کرد. در این طرح اتوبوس‌های جدید و بزرگ‌تر با سرمایه‌گذاری‌های سریع، جایگزین اتوبوس‌های فرسوده و کوچک شدند.

گاز طبیعی راهکار کاهش ذرات معلق

افزایش ذرات معلق در هوا و کاهش کیفیت آن نیز بر تنفس موجودات زنده اثر می‌گذارد. در آلمان از آغاز سال 2005 قوانین تصویب شده در اتحادیه اروپا برای مقابله با این ذرات معلق در هوا اجرا می‌شوند. براساس این قوانین، حد ذرات معلق نباید در بیش از 35 روز از سال از 50 میکروگرم در مترمربع هوا بیشتر شود. برای کاهش سوخت خودروها و به‌تبع آن کاهش ذراتی که از دود خودروها در هوا پراکنده می‌شوند، استفاده از گاز طبیعی برای سوخت در خودروها به کار گرفته می‌شود.

باید گفت اولین بار در دنیا در سال 1930 ایتالیایی‌ها از گاز طبیعی به‌عنوان سوخت خودرو استفاده کرده‌اند. برای استفاده از گاز طبیعی در خودروها مزیت‌های بسیاری برشمرده‌اند اما نخستین و مهم‌ترین آن اینکه گاز طبیعی از اغلب سوخت‌های موجود پاک‌تر است و آلایندگی کمتری تولید می‌کند. شاید زمانی که ایتالیایی‌ها به فکر استفاده از گاز به جای بنزین افتادند که این مزیت در رتبه‌های چندم اهمیت قرار داشت اما اکنون و در پی افزایش آلودگی هوا و مرگ‌ومیر ناشی از آن اهمیت آن به خوبی روشن شده تا جایی که کشورهای بسیاری را به فکر استفاده از آن انداخته است.


کنترل آلایندگی صنایع با ارزیابی محیط‌زیستی پروژه‌ها

کنترل صنایع آلاینده محیط‌زیست با ارزیابی تاثیرات محیط‌زیستی توسعه شهرها از دیگر اقدامات دولت‌ها برای کاهش اثرات آلودگی هوا بوده است. در چین یکی از اقدام‌های صورت گرفته برای این امر، کنترل صنایعی است که مواد زائد و آلاینده زیادی تولید می‌کنند. براساس تصمیمات جدید دولتمردان چینی، میزان گازهای آلاینده خروجی از صنایع تا پایان سال 2017 باید حداقل 30درصد کاهش یابد.

چینی‌ها برای ساخت‌وسازهای جدید هم قوانینی درنظر گرفته‌اند. طرح‌های ساختمان‌سازی در این کشور باید تاییدیه‌های لازم را در ارزیابی‌های زیست‌محیطی به دست آورند تا مجوز ادامه کار دریافت کنند. ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرآیندی رسمی است که برای پیش‌بینی پیامدهای زیست‌محیطی یک طرح، سیاست، برنامه یا پروژه پیش از آنکه آن را اجرایی کند، صورت می‌گیرد. این امر از سال 1960 مطرح شد و آمریکایی‌ها با تصویب قانون در سال 1969 به آن وجهه حقوقی دادند.

تنظیم ساختار انرژی در چین، همچنین افزایش در دسترس قراردادن سوخت‌های پاک مانند گاز طبیعی و متان، افزایش کیفیت سوخت خودروها و از رده خارج کردن خودروهای قدیمی‌تر از دیگر اقدامات چینی‌ها برای کنترل و کاهش میزان آلایندگی هوا بوده است.

در هند هم ارزیابی تاثیر زیست‌محیطی در چند مرحله به صورت قانون درآمد و در سال 2002 نهایی شد. تجربه هندی‌ها نشان می‌دهد که محیط‌زیست به‌عنوان یک موضوع چند رشته‌ای است و بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای دولتی و مردمی را با خود درگیر می‌کند. همان‌طور که داده‌های زیست‌محیطی هم مربوط به چند سازمان است و هیچ سازمانی در هند به تنهایی به همه داده‌ها دسترسی ندارد. این امر در دیگر کشورها، ازجمله کشور ما هم صادق است. به نظر می‌رسد در ایران، سازمان حفاظت از محیط‌زیست مسئولیت این موضوع را به عهده دارد؛ اما وقتی پای سوال از مسئولان به میان می‌آید، علاوه‌بر رئیس این سازمان، وزارتخانه‌های کشاورزی، نیرو، نفت و... هم باید پاسخگو باشند.

هندی‌ها اقدامات دیگری هم برای کاهش آلودگی هوا در کشور خود انجام داده‌اند. مقامات هندی هم برای محدود کردن تردد خودروها، از طرح‌های زوج و فرد استفاده می‌کنند. هندی‌ها در سال 2014، فروش خودروهای دیزلی را در دهلی‌نو ممنوع کرده‌اند و همچنین اجازه نداده‌اند کامیون‌هایی که بیش از 10 سال عمر دارند، وارد این شهر شوند.


از دوچرخه و مترو تا زدودن گردوخاک از سطح معابر

در فرانسه، شهردار پاریس عزم جدی دارد تا برای مقابله با آلودگی هوا در سال‌های آینده، مسیرهای ویژه دوچرخه را در شهر گسترش دهد و 10هزار پارکینگ دوچرخه بسازد. بودجه‌ای هم که درنظر گرفته‌اند حدود 150 میلیون یورو است. پاریسی‌ها می‌خواهند شهرهای‌شان را در سال 2020 به پایتخت دوچرخه تبدیل کنند. پاریس به آلودگی بیش از حد و ترافیک اعصاب خردکن مشهور است. به‌طوری که طرح تردد زوج و فرد خودروها در قسمت‌های مرکزی شهر را به اجرا گذاشتند.

تجربه کشور ژاپن بیشتر متمرکز بر استفاده از مترو برای تردد درون‌شهری است. ژاپنی‌ها از 30 سال پیش با مساله آلودگی هوا درگیر بودند اما با اجرای برنامه‌هایی تلاش کردند برخی عادت‌های شهری مردم را تغییر داده و با استفاده از فضای سبز خیابان‌ها و استفاده از مترو و قطار، آلودگی شهر توکیو را کاهش دهند.

مدیران شهری لندن هم از شیوه‌های لوکس‌تری برای کاهش میزان ذرات معلق در هوا استفاده کرده‌اند؛ در این شهر برای کاهش آلودگی هوا از ماشین‌های فشرده‌کننده گرد وخاک بهره می‌گیرند. این دستگاه‌ها با حرکت روی سطح خیابان‌های شهر، گردوخاک موجود روی آن را برداشته و به این شکل از ورود آن به هوا جلوگیری می‌کنند.

البته در این شهر از روش‌های دیگری هم استفاده می‌کنند؛ مثلا در سال 2003 قانونی تصویب شد که براساس آن تردد در مناطق مرکزی لندن با خودروی شخصی مشمول عوارض می‌شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که استفاده از این شیوه، سبب کاهش چشمگیر حجم ترافیک و افزایش سرعت متوسط خودروها شد که در نهایت نتیجه به نفع هوای پاک و کاهش آلودگی بوده است.

اما در میان همه این تدابیر جهانی برای کاهش آلودگی‌ها باید دید جایگاه ایران کجای این دایره است! به گفته مسئولان در ایران هم تدابیر بسیاری برای کاهش آلودگی در نظر گرفته شده و برخی عملی شده و برخی هنوز اندر خم یک کوچه و منتظر بودجه و برنامه مدون مانده است. سیاست‌های بسیاری در دولت تدبیر برای کنترل آلودگی اتخاذ شده است. از توسعه حمل‌ونقل عمومی تا ساخت ایستگاه‌های دوچرخه و جایگزینی خودروهای فرسوده اما وقتی دوچرخه‌های خاک گرفته در ایستگاه‌های هزار قفل و رها شده کلانشهرهای کشور را می‌بینیم باید به جای خالی برنامه و مجری قانون در زمینه کاهش آلودگی هوا بیش از پیش ایمان بیاوریم.


مبارزه با آلودگی هوا به سبک مکزیکوسیتی

مکزیکوسیتی، مرکز سیاسی و اقتصادی کشور مکزیک است که در جنوب شرقی این کشور واقع شده است. پایتخت مکزیک شاید به‌عنوان دومین شهر بزرگ جهان با بیش از ۱۸ میلیون نفر جمعیت نقطه‌ای ایده‌آل برای انعکاس یک لحظه آرامش نباشد اما برنامه‌ها و اقدامات مسئولان این کلانشهر در دهه 70 و 80 میلادی، شاید نقطه عطفی در تاریخ مدیریت این شهر تاریخی و توریستی باشد.

شاید گره خوردن با مافیای موادمخدر و مجرمان بین‌المللی، جایگاه مکزیک را به‌خصوص به‌عنوان یک کشور تولید‌کننده نفت، در افکار عمومی جهانی کمی خراب کرده باشد اما این کشور و پایتخت آن، سالانه میزبان میلیون‌ها بازدید‌کننده و گردشگر است.

موضوعی که بیش از هر چیز مکزیکوسیتی را در دهه 90 میلادی به شهرت رساند، انتخاب این شهر به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان توسط سازمان ملل در سال 1992 بود.

اتفاقی که آغاز آن را باید در پیش از سال 1950 جست‌وجو کرد که در آن سال آلودگی هوا در مکزیکوسیتی به حدی زیاد بود که آمار مرگ‌ومیر کودکان افزایشی چشمگیر داشت. سالانه بیش از هزار نفر به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دادند و چیزی حدود 35 هزار نفر نیز در بیمارستان‌ها بستری می‌شدند. شدت ذرات گردوغبار که فعالیت‌های آتشفشانی هرچند اندک نیز در آن بی‌سبب نبودند، به قدری بود که افق دید از 100 کیلومتر در سال 1940 میلادی به 5/1 کیلومتر در سال 1959 میلادی رسید.

اما مکزیکوسیتی مانند سایر شهرها دست روی دست نگذاشت و مسئولان شهری توانستند شاخص آلودگی هوا را به قدری بهبود بخشند که این شهر در سال 2012 هم در رده لس‌آنجلس قرار گرفت. روند این بهبود از سال 1982 شروع شد، درست زمانی که دولت مکزیک طی یک ماموریت ویژه، شروع به ایجاد تغییرات در فرمول سوخت‌های شیمیایی و به‌خصوص گازوئیل کرد. به دستور دولت مرکزی، کارخانه‌های آلاینده یکی پس از دیگری تعطیل یا به خارج از شهرها منتقل شدند. قوانین سختگیرانه مربوط به رانندگی(که خیلی از آنها هنوز هم پا برجاست) و استفاده از اتومبیل‌های شخصی نیز نقش بسزایی در این تغییرات آب و هوایی داشتند. در آن سال‌ها، رانندگان حق استفاده از اتومبیل را در یک روز از روز‌های هفته نداشتند.

اقدامات پیشگیرانه و حمایتی در مورد آلودگی هوا اما به همین‌جا ختم نشد؛ شاید روزی که والتر، فیلسوف و نویسنده مشهور فرانسوی در پایان رمان «ساده‌دل» جمله «ما باید باغ خود را کشت کنیم» را نوشت، حتی فکرش را هم نمی‌کرد که روزی شلوغ‌ترین و پر ترافیک‌ترین خیابان آمریکا به نام متروپلیس که زمانی به دلیل آلودگی شدید هوا به آن به کنایه مکزیکوسیتی می‌گفتند با بیش از 50 هزار درخت درهم تنیده محصور شده باشد. در خود مکزیکوسیتی نیز اقدامی مشابه این اتفاق افتاد. اهتمام شدید مردم به کاشت درختان و جلوگیری از قطع آنها در عرض چند سال، چهره کثیف و غبارآلود شهر را تغییر داد.

همه این اقدامات اما در مقابل اقدام به توسعه حمل‌ونقل عمومی، تنها نقش کوچکی را ایفا می‌کردند. در آن دوران، مکزیکوسیتی سیستم اجاره رایگان دوچرخه را پیاده‌سازی کرد. اقدامی که می‌توان گفت در آن سال‌ها کم‌سابقه بود.

مسئولان شهری تعداد زیادی دوچرخه را برای تردد در سطح شهر در اختیار شهروندان مکزیکوسیتی گذاشتند و با تبلیغات فراوان در رسانه‌های جمعی و گروهی، فرهنگ استفاده از آن را نهادینه کردند. همزمان با این اقدامات، مسئولان وقت گسترش همه‌جانبه حمل‌ونقل عمومی را در دستور کار قرار دادند. ایجاد زیرساخت‌های قوی برای خطوط مترو، به حدی جدی دنبال می‌شد که امروزه به صرفه‌ترین و راحت‌ترین سیستم حمل‌ونقل برای سفر به تمام نقاط شهر، خطوط مترو است. ایستگاه‌های مترو در تمامی نقاط شهر از شمالی‌ترین نقاط تا جنوبی‌ترین آن وجود دارد و قطار‌های حمل‌ونقل شهری با بیشترین سرعت و کیفیت، گردشگران را حتی تا نقاط تفریحی و گردشگری جا‌به‌جا می‌کنند.

اقدام دیگری که همزمان با وضع قوانین رانندگی برای کاهش تعداد اتومبیل در شهر به وقوع پیوست، افزایش چشمگیر تاکسی‌ها در این شهر بود. در مکزیکوسیتی به قدری تاکسی وجود دارد که کرایه یک اتومبیل، تنها چند ثانیه طول می‌کشد.

هزینه بالای کرایه ماشین اما اقدامی دیگر بود برای هدایت مسافران به استفاده از واگن‌های مترو؛ همه این اقدامات، دست‌به‌دست هم داد تا شهروندان مکزیکوسیتی بعد از حدود 50 سال، دوباره آسمان شهرشان را به رنگ آبی ببینند.

هرچند آلودگی جهانی هوا در سال‌های اخیر، پایتخت مکزیک را که اکنون جمعیت بسیار بالاتری نیز دارد بی‌نصیب نگذاشته است اما قوانین مستحکم در مورد آلودگی هوا همچنان پا برجاست. در سال‌های 2015 و 2016 آلودگی هوا در مکزیکوسیتی مسیر رو‌به‌رشدی را طی کرد و گاز‌های گلخانه‌ای آسیب‌های فراوانی به لایه اوزون رسانده و حتی به گفته پژوهشگران تاثیرات مستقیمی بر کاهش یادگیری دانش‌آموزان داشت اما آلودگی در این شهر شلوغ و پرجمعیت، همچنان تحت شدید‌ترین قوانین سختگیرانه گذشته کنترل می‌شود.