حماسه سیاسی چگونه به وجود می‌آید؟
خلق حماسه‌ی سیاسی در جمهوری اسلامی ایران نیاز به شناخت انقلاب اسلامی و نظام مردم‌سالاری دینی دارد. برای شناختن این پدیده‌ی مبارك باید به خصوصیات منحصر به فرد انقلاب اسلامی توجه كنیم.
گروه داخلی «تیتریک» ; رفتار انتخاباتی نوعی كنش سیاسی است كه با كاركردهای ساختی خرده‌نظام‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در سطح كلان نظام اجتماعی رابطه دارد. از آغاز حیات مقدس جمهوری اسلامی تاكنون ۳۱ انتخابات در سطوح مختلف ملی و شهری برگزار شده كه این حاكی از بالندگی و پویایی نظام باثبات جمهوری اسلامی مبتنی بر مردم‌سالاری دینی است. امسال نیز در برگزاری انتخابات پرشور و پرفهم ریاست‌جمهوری و شوراهای شهر و روستا لازم است با بینشی فرصت‌نگر، حضور گسترده و هوشمندانه‌ی مردم را در تبلور حماسه‌ی سیاسی قدر نهیم. در این نوشتار، طبق مدل زیر به تبیین لوازم تبلور حماسه‌ی سیاسی خواهیم پرداخت:
خلق حماسه‌ی سیاسی در جمهوری اسلامی ایران نیاز به شناخت انقلاب اسلامی و نظام مردم‌سالاری دینی دارد. برای شناختن این پدیده‌ی مبارك باید به خصوصیات منحصر به فرد انقلاب اسلامی توجه كنیم. مهمترین این ویژگی‌ها عبارتند از:
۱. برخورداری از پشتوانه‌ی عظیم و هزار و چند صد ساله‌ی فلسفه و فقه و معارف اسلامی
۲. انقلاب اجتماعی همه‌جانبه همراه با تحول بنیادین در زندگی انسان‌‌ها۱
۳. بهره‌مندی از رویكرد ارزشی و هدف‌گیری اصلاح مفاسد جهانی و بشری۲
۴. حاكم‌سازی فرهنگ توحیدی به جای فرهنگ الحادی و استبدادی۳
یادآوری پیام انقلاب اسلامی و اصول حاكم بر آن، امر بسیار مهمی است كه می‌تواند به عنوان مقدمه‌ای مناسب برای تحقق حماسه‌ی سیاسی تلقی گردد. بنابراین نباید از گذشته‌ی كشور غافل شویم و نعمت وجود این بیداری عظیم پس از انقلاب اسلامی را به فراموشی بسپاریم.
اركان مردم‌سالاری دینی
مردم‌سالاری دینی با توجه به ماهیت نظام سیاسی كشور ما دارای سه ركن است. «دین» نخستین ركن نظام سیاسی مردم‌سالاری دینی است. جایگاه دین در این مقوله یك جایگاه معرفت شناختی است كه قابل صورت‌بندی در التزام نظام سیاسی به دین است.
«مردم» دومین ركن ساختار نظام مردم‌سالاری دینی محسوب می‌شوند. مردم اساسی‌ترین نقش را در به‌فعلیت رساندن این نظام دارند. این بحث مرتبط با بحث مهم ایده‌ی جمعی‌بودن قدرت اسلام و مردمی‌بودن آن است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در تشریح نظام اسلامی مبتنی بر مردم‌سالاری می‌فرمایند: «نظامى كه در آن حاكم - چه رهبر، چه رياست جمهورى، چه رياست قوّه‌ى قضاييه، چه مجلس شوراى اسلامى - متكى و متصل به مردم و مورد علاقه و پشتيبانى و حمايت آنهاست، نظام جمهورى اسلامى است.»۴ یا «كشور ما متكى به آراء مردم است.»۵ «مشاركت در سرنوشت كشور علاوه بر این‌كه در اداره و تعیین مدیریت كشور نقش دارد، در خنثى‌كردن دشمنىِ دشمنان هم بزرگترین نقش را ایفا مى‌كند.»۶
«رهبری ولایت فقیه» نیز از اركان مهم نظام مردم‌سالاری دینی است. «ولایت در اسلام، ناشى از ارزش‌هاست؛ ارزش‌هایى كه هم آن سِمَت و هم مردم را مصونیت مى‌بخشد.»۷
عوامل مؤثر در خلق حماسه سیاسی
حماسه‌ی سیاسی از نظر رهبر معظم انقلاب مرتبط با حضور آگاهانه‌ی مردم در صحنه‌ی سیاست كشور و مدیریت كشوری است. بنابراین حضور پرشور و باشعور مردم در انتخابات اهمیت زیادی دارد. ایشان می‌فرمایند: «انتخابات عرصه‌ی ظهور قدرت ملی در یك كشور است. ملتی كه زنده است، بانشاط است، متكی به اراده‌ی الهی است، مطمئن به پشتیبانی الهی است. این ملت در همه‌ی عرصه‌‌ها پیروز خواهد شد. در این عرصه هم همین‌جور است.»۸ «حماسه‌ی سیاسی» كه بخشی از نام سال ۱۳۹۲ است، مصداق بارزی به نام انتخابات دارد. حماسه‌ی سیاسی مبتنی بر دو عامل اصلی است؛ اول نشاط مردمی و دوم نقش‌آفرینی مردم.
الف) نشاط و شور مردمی
نشاط و شور و شوق مردم همراه با عقلانیت مشورتی، از عوامل مهمی است كه می‌تواند حضور گسترده‌ی آنان را در صحنه‌ی انتخابات منجر شود. این نشاط مردمی خود وابسته به چند متغیر مهم همچون انقلاب اسلامی، كارنامه‌ی نظام جمهوری اسلامی ایران، اعتماد به نفس ملی، نقد منصفانه، قانون‌مداری مسئولان و مرام و اخلاق انتخاباتی است. از مؤلفه‌های مهم در امر نشاط مردمی، توجه به اهمیت انتخابات است. انتخابات در نظام جمهوری اسلامی ایران به عنوان نماد حركت اسلامی در كشور، هدیه‌ی اسلام به ملت فهیم ایران، مظهر حق ملت و وظیفه‌ی ملی است. «انتخابات مظهر اقتدار نظام اسلامی است، مظهر آبروی نظام است، نماد مردم‌سالاری اسلامی است.»۹
رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند: «انتخابات مهم است. انتخابات برای ما یك پرچم افتخار است. انتخابات بایستی خوب انجام بگیرد. در دوره‌های مختلف بحمدالله انتخاباتِ خوب، روشن و شفافی انجام گرفته. این دوره هم إن‌شاءالله همین‌جور خواهد بود.»۱۰
توجه به دستاوردهای انقلاب
«توجه واقع‌بینانه به دستاوردهای انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران» نیز از زمینه‌های مهم ایجاد نشاط مردمی است. ارائه‌ی الگوی مردم‌سالاری دینی و حكومت متكی به آراء مردم از متن تعالیم اسلام، قطع دست بیگانگان از منابع و ثروت‌های ملت ایران، نهادینه‌سازی آزادی و كرامت انسانی در كشور، ایجاد جرأت در مسائل علمی و توسعه‌ی علم و فناوری، قوت‌یابی جبهه‌ی حق در برابر جبهه‌ی باطل، احیای امید در دنیای اسلام و اعتماد به نفس در امت اسلامی برای حركت به آینده‌ای روشن، بیداری امت اسلام و تغییر معادلات قدرت در خاورمیانه و جهان، ازجمله مصادیق بارز و عینی دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی ایران است.
البته باید اذعان كرد كه انقلاب و نظام اسلامی مانند هر پدیده‌ای در معرض آسیب‌‌ها و تهدیدات و نقاط ضعفی است كه باید آنها را شناسایی كرد و اقدامات پیشگیرانه برای حفظ انقلاب را انجام داد. حفظ جهت‌گیری الهی، توجه به روحیه‌ی تسلیم‌ناپذیری مدام مسئولان، عزم جدی در جهت وفاق و انسجام اجتماعی و عقلانیت معنانگر می‌تواند راه‌های صعود به قله‌ی پیشرفت و عدالت را برای ما تسهیل كند.
قانون‌محوری هم از لوازم تقویت نشاط مردمی است. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند: «مسئولین كشور مراقب باشند كه احترام انتخابات را نگهدارند. هم مجلس، هم دولت، هم قوه‌ی قضائیه احترام انتخابات را نگهدارند. اگر كسی به انحاء مختلف دخالت كند، هیچ روا نیست. جایز نیست. باید مردم بر طبق روال قانونی ببینند، تشخیص بدهند، بشناسند و انتخابات انجام بگیرد.»
اخلاق انتخاباتی
از دیگر عوامل مؤثر بر تقویت نشاط و حضور مردمی، توجه به اخلاق انتخاباتی است. رعایت قواعد و هنجارهای مرتبط با امر انتخابات اعم از ثبت نام، تأیید صلاحیت، تبلیغات و تشخیص و انتخاب نامزد‌ها، از مصادیق مهم اخلاق انتخاباتی است. بالأخص در جامعه‌ای كه داعی تعامل دین و سیاست است و اخلاق به عنوان محوری‌ترین موضوع جامعه‌ی اسلامی، جهت‌دهنده‌ی سیاست و امور اجتماعی تلقی می‌گردد. از آن‌جایی كه الزام به یك شیئ، الزام به لوازم آن شیئ نیز است، الزام به نظام مردم‌سالاری دینی، الزام به لوازم خاص آن نیز است. از آن جمله می‌توان به رعایت تقوا و اخلاق در حوزه‌های فردی و اجتماعی اشاره كرد كه علاوه بر آثار وضعی فردی، دارای تأثیرات مناسبی در تقویت نشاط و شور و شوق اجتماعی خواهد بود.
نباید در ذهن مردم نسبت به اصول و سیاست‌های نظام سیاسی كشور ابهام و شبهه ایجاد كرد، بلكه باید بین شیوه‌های اجرا و مبانی و اصول فرق قائل شد. رعایت حرمت رد صلاحیت شدگان، پرهیز از اسراف در تبلیغات انتخاباتی و پرهیز از رواج بی‌انصافی در جامعه از مصادیق بارز رعایت اخلاق انتخاباتی است: «خدا را شكر می‌كنیم كه فضای كشور ما بر اثر نظام اسلامی، فضای آزادی است، فضای بازی است. مردم فرصت دارند و می‌توانند حرفشان را بزنند. نخبگان هم می‌توانند حرف بزنند. من نگرانی‌ام از این نیست كه حرفی زده شود، از كسی انتقاد شود، نه؛ یك نفر انتقاد می‌كند، یك نفر جواب هم می‌دهد. نگرانی من از رایج‌شدن اخلاق بی‌انصافی در جامعه است.»۱۱
با عنایت به ویژگی‌های ملت فهیم و رشید ایران اسلامی كه همانا اخلاق و معنویت و عاطفه است، نباید فضای انتخاباتی ما فضای كدورت و نفرت و بدگویی شود: «از بداخلاقی‌های انتخاباتی باید به‌شدت پرهیز كنند. بدگویی‌كردن، اهانت‌كردن، تهمت‌زدن برای عزیزكردن خود و یا نامزد مورد نظر خود، دیگران را و رقبا را در چشم مردم خوار كردن، این‌‌ها راه‌‌ها و روش‌های صحیح و اسلامی نیست. رقابت باید باشد؛ رقابت مثبت و پرشور، اما با رعایت موازین اخلاقی.»۱۲
انصاف در نقد
«توجه به نقد منصفانه» نیز از راه‌كارهای مناسب جهت افزایش شور و نشاط مردمی است. نقد باید با رعایت حرمت و احترام افراد، مشفقانه، عالمانه و ناصحانه باشد. نقد نباید ابزاری در جهت تخریب نطام و دولت‌‌ها گردد، بلكه باید همراه با ارائه‌ی راهكار و تشخیص و درمان مناسب باشد. انصاف در نقد نیز از مبانی اصلی و منطقی یك نقد خواهد بود. «من كمبودها را نفى نميكنم؛ بيشتر از خيلى از منتقدين، بنده كمبودها را ميدانم […] حرف، جنجال‌سازىِ تبليغاتى و لفاظى هيچ كمكى به حل مشكلات نميكند؛ […] جنجال فكرى غير از مباحثات صحيح است.»۱۳
یكی از نشانه‌های مردم‌سالاری است این كه نظام سیاسی به‌وسیله‌ی آن توسط مردم بهبود می‌‌یابد. از طرف دیگر مباحثی چون قاعده‌مندكردن انتقال قدرت سیاسی، گردش قدرت، ارتقای فرهنگ سیاسی، گسترش رقابت سیاسی و ترغیب خودباوری و عقلانی‌سازی رفتار جمعی شهروندان از كاركردهای انتخابات است.
برخورد مناسب مسئولان
برخورد مناسب مسئولان كشور در فرایند انتخابات نیز می‌تواند در ایجاد نشاط مردمی مؤثر باشد. بهترین اجتماع‌‌ها آن است كه با نیروی محبت اداره شود؛ محبت زعیم و زمامدار به مردم و محبت و ارادت مردم به زعیم. مردم آن‌گاه قانونی خواهند بود كه از زمامدارشان علاقه ببینند و همین علاقه‌است كه مردم را به اطاعت می‌كشد.۱۴
قرآن نیز علت گرایش مردم به پیامبر اكرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله را علاقه و مهری دانسته كه ایشان به مردم مبذول می‌داشت. باز دستور می‌دهد كه: «ببخششان و برایشان استغفار كن و با آنان مشورت كن.»۱۵ این‌‌ها همه از آثار محبت و دوستی است؛ همچنان كه رِفق و حلم و تحمل همه از شئون محبت و احسان است.
او به تیغ حلم چندین خلق را واخرید از تیغ، چندین حلق را
تیغ حلم از تیغ آهن تیزتر بل ز صد لشكر ظفرانگیزتر
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام نیز در هنگام حكومتشان به مالك اشتر فرمودند: «احساس مهر و محبت به مردم و ملاطفت با آنها را در دلت بیدار كن [...] از عفو و گذشت به آنان بهره‌ای بده؛ همچنان كه دوست داری خداوند تو را از عفو و گذشتش بهره‌مند كند.»۱۶ نكته‌ی بسیار مهم این است كه در صورت اظهار و ابراز محبت واقعی مسئولین به مردم، ایشان نیز با شور و اشتیاق ارادی نیروهای عظیم خود را در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی به كار می‌گیرند؛ همان‌گونه كه تاكنون چنین بوده است.
قانون‌محوری
قانون‌محوری هم از لوازم تقویت نشاط مردمی است. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند: «مسئولین كشور مراقب باشند كه احترام انتخابات را نگهدارند. هم مجلس، هم دولت، هم قوه‌ی قضائیه احترام انتخابات را نگهدارند. اگر كسی به انحاء مختلف دخالت كند، هیچ روا نیست. جایز نیست. باید مردم بر طبق روال قانونی ببینند، تشخیص بدهند، بشناسند و انتخابات انجام بگیرد.»۱۷
ب) نقش‌آفرینی مردم
نقش‌آفرینی مردم نیز از موارد مهم و تأثیرگذار در ظهور حماسه‌ی سیاسی و افزایش مشاركت عمومی است. فهم این موضوع بسیار مهم است كه انتخابات منظم و ادواری، یكی از نشانه‌های مردم‌سالاری است كه نظام سیاسی به‌وسیله‌ی آن توسط مردم بهبود می‌‌یابد. از طرف دیگر مباحثی چون قاعده‌مندكردن انتقال قدرت سیاسی، گردش قدرت، ارتقای فرهنگ سیاسی، گسترش رقابت سیاسی و ترغیب خودباوری و عقلانی‌سازی رفتار جمعی شهروندان از كاركردهای انتخابات است.
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی رحمه‌الله یكی از ضوابط نظام سیاسی را اتكا به آرای عمومی می‌دانستند و میزان را رأی ملت می‌شمردند: «میزان شما‌ها هستید [...] ما از خودتان رأی می‌‌خواهیم [...] شما هستید میزان.»۱۸ ایشان در جای دیگری می‌فرمایند: «ما تابع آراء ملت هستیم. ملت ما هر طوری رأی داد، ما هم از آنها تبعیت می‌كنیم.»۱۹ رهبر معظم انقلاب هم معتقدند حضور مردم در انتخابات به عنوان یك حق و وظیفه باعث بیمه‌كردن كشور، افزایش اقتدار و عزت ملی، تضمین آینده‌ی دولت، اثبات و تداوم نظام مردم‌سالاری دینی و همچنین فراهم‌ساختن موجبات پیشرفت و زنده‌كردن فضای زندگی می‌گردد.
عوامل مؤثر در نقش‌آفرینی مردم
مشاركت همه‌ی جریان‌های سیاسی معتقد به قانون اساسی و منافع ملی در انتخابات نیز می‌تواند باعث رونق‌بخشی و نقش‌آفرینی مردم در صحنه‌ی انتخابات گردد: «در انتخابات، همه‌ی سلیقه‌‌ها و جریان‌های معتقد به جمهوری اسلامی باید شركت كنند. این، هم حق همه است، هم وظیفه‌ی همه است. انتخابات مال یك سلیقه‌ی خاص، مال یك جریان فكری و سیاسیِ خاص نیست.»۲۰
توجه به شرایط محیطی، منطقه‌ای و بین‌المللی از دیگر عواملی است كه می‌تواند حضور گسترده‌ی مردم در انتخابات ۹۲ را تقویت كند. شكسته‌شدن هژمونی آمریكا در جهان، مشكلات اقتصادی در غرب، بیداری اسلامی و تحولات اخیر منطقه‌ای و تقویت ثبات و جایگاه ایران اسلامی نیز از موارد تأثیرگذار بر نقش‌آفرینی مردم در جهت ارتقای كارآمدی نظام و مقابله با توطئه‌های دشمنان خارجی و كج‌اندیشان داخلی است.
شعار‌های مبتنی بر عقلانیت، واقع‌بینی و انصاف كاندیداها نیز تأثیر بسیاری بر نقش‌آفرینی مردم خواهد داشت. انقلابی‌بودن، مجرّب‌بودن، مقاوم و اهل تدبیر بودن، وعده‌های بی‌مبنا ندادن و برخورد منصفانه با مسائل و امكانات و تهدیدات، تقویت انتخابات درخور نظام مردم‌سالاری دینی ما را در پی خواهد داشت.
پی‌نوشت‌ها:
۱. بيانات در دومين دوره‌ی تحصيلى دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، ۱۳۶۲/۱۰/۳
۲. بیانات در خطبه‌هاى نمازجمعه، ۱۳۷۰/۷/۵
۳. مصاحبه در بازديد از روزنامه‌ی اطلاعات، ۱۳۶۳/۱۱/۳
۴. خطبه‌هاى نماز جمعه‌ى تهران،۱۳۶۸/۱۱/۲۰
۵. بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی، ۱۳۸۴/۱/۱
۶. منبع پیشین
۷. بیانات در دیدار كارگزاران نظام، ۱۳۷۰/۴/۱۰
۸. بیانات در دیدار كارگران و فعالان بخش تولید كشور، ۱۳۹۲/۲/۷
۹. بیانات در حرم مطهر رضوی، ۱۳۹۲/۱/۱
۱۰. بيانات در ديدار نمايندگان مجلس شوراى اسلامى، ۱۳۹۰/۳/۸
۱۱. خطبه‌های نماز جمعه تهران، ۱۳۸۷/۶/۳
۱۲. بیانات در ديدار مردم ابركوه، ۱۳۸۶/۱۰/۱۵
۱۳. بيانات در ديدار جمعى از نخبگان علمى كشور، ۱۳۸۸/۸/۶
۱۴. مطهری، مرتضی، جاذبه و دافعه‌ی علی علیه‌السّلام، ص ۶۱
۱۵. سوره‌ی مباركه‌ی آل عمران، بخشی از آیه‌ی ۱۵۹؛ فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ
۱۶. سید رضی، نهج‌البلاغه، نامه‌ی ۵۳
۱۷. بيانات در ديدار نمايندگان مجلس شوراى اسلامى، ۱۳۹۰/۳/۸
۱۸. امام خمینی، صحیفه‌ی نور، ج ۷، ص ۱۲۲
۱۹. امام خمینی، صحیفه‌ی نور، ج ۱۰،ص ۱۸۱
۲۰. بیانات در حرم مطهر رضوی، ۱۳۹۲/۱/۱
دكتر عباسعلی رهبر، استادیار علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی
ارسال نظر
اخبار برگزیده
