تعریف امیرالمومنین از «اعتدال» در نامه به مالک اشتر

گروه دین و اندیشه «تیتریک» ؛ مسئله انسان کامل،یک بحث فلسفی و علمی محض نیست که فقط اثر علمی داشته باشد.اگر انسان کامل اسلام را از راه بیان قرآن[و سنت] و از راه شناخت پرورده های کامل قرآن نشناسیم،نمی توانیم راهی را که اسلام معین کرده برویم و یک مسلمان واقعی و درست باشیم و همچنین جامعه ما نمی تواند یک جامعه اسلامی باشد.(شهید مطهری:138514)

كمال انسان در تعادل و توازن است. انسان كامل آن انساني است كه همه ارزش هاي انساني در او رشد كرده و هيچ كدام بي رشد نماند و به علاوه همه اين ارزش ها، هماهنگ با يگديگر رشد كنند و به حد اعلا برسد؛آن گاه اين انسان مي شود انسان كامل.انساني كه قرآن از او تعبير به امام مي كند:"إنّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إماماً"(البقره(1)،124)تو اكنون به حدي رسيده اي كه مي تواني الگو باشي، امام و پيشوا باشي و به تعبير ديگر تو انسان كاملي،انسان هاي ديگر براي كامل شدن بايد خود را با خود تطبيق دهند.(شهيد مطهري،35-33:1385) ترديدي نيست كه رسول اكرم ،امام علي و ساير ائمه معصومين كساني هستند كه گوي سبقت را در رشد، كمال و وصول به حق از همه جهانيان ربوده اند.آنان اسوه،مقتدا و سرمشق هستند.

در احاديث شريفه آمده است كه صراط از مو باريك تر و از شمشير تيزتر است.براي همان است كه حد اعتدال،وسطيّت حقيقيه را دارد.از رسول خدا منقول است كه خط مستقيمي در وسط كشيدند و خط هاي ديگري در اطراف آن و فرمودند اين خط وسط، خط من است.(امام خميني (ره) ،152:1385)

يكي از موضوعاتي كه در كتاب شریف نهج البلاغه درباره آن سخن رفته، موضوع مقام والا و ويژه اهل بيت و ضرورت پيروي از ايشان در تمامي شئون حيات انسان است.امير مومنان مي فرمايد:"به اهل بيت پيامبر خود بنگريد و به همان سو رويد كه آنان مي روند و شيوه آنان را پيروي كنيد."(خطبه97)حضرت در جاي ديگري در نهج البلاغه شيوه اهل بيت را ميانه روي معرفي مي نمايد:"ما تكيه گاه ميانه ايم ، عقب ماندگان به ما مي رسند و پيش تاختگان به ما باز مي گردند."(حکمت109)

بدیهی است که برای روشن شدن راه ميانه و دستيابي به فهم عميقي از آن و گام نهادن در این راه،بایستی به تعريف صحیحی از واژه هاي "اعتدال"،"افراط" و "تفريط" دست یافت:

مفهوم شناسي اعتدال، افراط، تفريط

"اعتدال" مصدر باب افتعال از ريشه(ع،د،ل)و در لغت به معناي حد وسط بين دو وضعيت ديگر است. و به طور كلي هر گونه تناسبي است كه لازمه آن برقراري مساوات بين جهات مختلف باشد.(راغب، 553:1375)

معناي عدل را در كلام اميرالمومنين اين گونه مي يابيم :"عدل هرچيزي را در جاي خود مي نهد."(حکمت437) عدالت در اصطلاح عالمان اخلاق يعني اعتدال قواي نفس و رعايت حد وسط در همه امور كه كمال آدمي است. تناسب اين معنا با مفهوم لغوي كاملا روشن است. در قرآن براي اين مفهوم از واژگاني چون "قوام" (الفرقان (25)، 67)، "وســـط" (البقره (1)، 143)، "قصـد" (لقمان (31)، 89)، "سواء"(القصص(28)،22) و "حنيف" (ءال عمران (3) ،67) استفاده شده است.همه اين واژگان بااندكي اختلاف به وضعيت ميانه و حد وسط اشاره دارد.

قصد: راست، متوسط، معتدل، اراده كردن و آهنگ انجام كاري است.(راغب،637:1375)

اعتدال با يكي از معاني واژه اقتصاد(ق،ص،د)در زبان عربي مترادف مي نمايد.اين واژه در متون عربي، قرآن و روايات در يك معنا به كار مي رود.امام علي مي فرمايد:"كلُّ مازادَ عَلي الاقتصاد، الاسراف" هر چه از اعتدال خارج شود،اسراف ناميده مي شود.(غررالحكم،ح6899)

وسط: با واژه عدل و مفهوم لغوي آن مترادف است چه اين كه در لغت به معناي قرار گرفتن شيء بين دو يا چند چيز است كه نسبت به اطراف آن در حد ميانه قرار گرفته است.از آن جا كه اطراف يك شيء بيش از ميانه آن در معرض فسادند،ميان و وسط هر چيز بهترين قسمت آن خواهد بود."خير الامور اوسطها"( مجلسي،383:1389) اميرالمومنين مي فرمايد:"راست و چپ گمراهي است و راه وسط صراط حق است."(خ16)

عدالت و اعتدال از ديدگاه امام خميني(ره)حد وسط بين افراط و تفريط و از امهات فضايل اخلاقيه است. خط مستقيم واصل بين دو نقطه بيش از يكي نيست؛پس تعريف سير انسان كامل از نقطه نقص عبوديت تا كمال عزّ ربوبيت، عدالت است كه خط مستقيم و سير معتدل است؛ چنان چه صراط مستقيم كه انسان در نماز طالب آن است همان سير اعتدالي است.(امام خميني(ره)،147:1385)

واژه "فرط"به معناي خروج از حد معين است. هرگاه اين خروج در جهت زياده از اندازه و پيشي گرفتن باشد افراط و اگر در جانب كوتاهي و كاستي باشد تفريط است.امير المومنين مي فرمايد:" نادان را نمي بيني مگر در حال افراط (تند روي) يا تفريط(كند روي)."(ح70)

در نهايت مي توان گفت اعتدال ،یعنی حد وسط و ميانه، و افراط و تفريط،تعدي از اين حد است.

با آگاهی از مفاهیم فوق،بدیهی است که اگر فرد یا جامعه ای،در پی رسیدن به کمال و تعادل باشد،نیازمند الگویی کمال یافته است تا با مشایعت و همراهی ِ عملی آن الگو،به تعالی برسد.

علی علیه السلام،نمونه ای از انسان کامل اسلام است؛الگویی که پیروی از او، اعتدال ،تکامل و پیشرفت و تعالی فرد و جامعه را تضمین می کند. اسوه ای کامل که راهنمای فرد و جامعه در تمام ابعاد و شئون حیات خویش است. بعنوان نمونه، علی علیه السلام، در زمینه شیوه ی حکومتی،نامه ای به مالک اشتر می نویسند که امروزه مترقی ترین کشورهای دنیا در برابر این نامه،عقب مانده و عقب افتاده اند!

آنچه در ادامه می آید،خلاصه ای از سلسله جلسات تحلیل نامه پنجاه و سه نهج البلاغه است که جناب آقای دکتر مجدفقیهی –عضو هئیت علمی دانشگاه معارف اسلامی قم- به شرح آن پرداخته اند:

امیرالمومنین کسی است که به آن چه که می گوید تمام و کمال معتقد است و عامل . در همین نهج البلاغه آمده است که آنچه به شما می گویم بر آن سبقت گرفته ام( الاّ واسبقکم علیها).یعنی اول خودم عمل کرده ام بعد به شما می گویم.

امیرالمومنین سلام الله علیه وقتی در این نامه وارد مباحث حکومتی می شوند و دستورات حکومتی را می دهند،آمیخته ی به این دستورات،دستورات اخلاقی و تقوایی را دارند.برخلاف سایر کتاب های حقوقی و باصطلاح منشورهای حکومتی که صرفا یکسری دستورها و برنامه هاست.در این مسئله نکته ای هست و آن این است که: در تمام نظام های سیاسی دنیا به این نکته توجه دارند که انسان ها و جوامع،توسعه ی کمّی داشته باشند. از جهت اقتصادی،از جهت تکنیک و ...کمیت بالا برود اما به توسعه ی کیفی، یعنی این که در کنار رشد اقتصاد، رشد تکنیک و علم، پیشرفت و رشد انسانی هم داشته باشیم توجهی ندارند. در جامعه ی امروز، اقتصاد، سیاست، تکنیک، مخدوم است و انسان و انسانیت، خادم. ارزش های اخلاقی و انسانی باید به نفع اقتصاد،سیاست،تکنیک و علم از بین برود اما در حکومت دینی و حکومت علوی این گونه نیست.در کنار توسعه و پیشرفت کمّی جوامع،باید پیشرفت کیفی وجود داشته باشد.یعنی باید اقتصاد،سیاست و تکنیک،خادم باشند و انسانیت مخدوم باشد.همه ی این ها باید در جهت رشد انسان ها باشد.اگر رشد علمی داریم باید منجر به رشد انسانی شود.اگر رشد اقتصادی داریم،باید در کنارش رشد اخلاق داشته باشیم. هر رشدی در عرصه ی اجتماع،اتفاق می افتد منهای رشد انسانیت وزنی برایش نیست و در منطق امیرالمومنین ارزشی ندارد.به همین جهت امیرالمومنین در خلال مباحث حکومتی،سیاسی و اقتصادی از مباحث معنوی،اخلاقی و انسانی صحبت می کند چون هردوی این پیشرفت ها مدنظر حکومت دینی هست.

امام در خطبه 131چنین می فرماید: اَللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنِ اَلَّذِي كَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِي سُلْطَانٍ وَ لاَ اِلْتِمَاسَ شَيْ‏ءٍ مِنْ فُضُولِ اَلْحُطَامِ خدایا تو خود می دانی آن چه که ما در دست گرفته ایم (امیرالمومنین الان بعنوان حاکم و امیر جامعه اسلامی در رأس هرم قدرت قرار گرفته است) به خاطر این دو هدف نیست: لَمْ يَكُنِ اَلَّذِي كَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِي سُلْطَانٍ ؛ جنگ قدرت نیست.ما نخواستیم رقابتی بکنیم،نخواستیم اعمال قدرت بکنیم،قدرت طلبی ما را به این جا نیاورد. وَ لاَ اِلْتِمَاسَ شَيْ‏ءٍ مِنْ فُضُولِ اَلْحُطَامِ برای به دست آوردن دنیا هم نبود.نخواستیم از کانال قدرت،به ثروت و مکنت برسیم؛ هیچ یک از این ها نبود . پس چه بوده یا علی؟!

اول: وَ لَكِنْ لِنَرِدَ اَلْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ ما می خواهیم مَعالِم دین را برگردانیم .ما می خواهیم در جامعه،معالم دین،نشانه های دین که عبارت است از همان ارزش های انسانی و الهی،احیا شود.مردم خوب بشوند،مردم،نسبت به هم با محبت بشوند. در آن جامعه ظلم نباشد.در آن جامعه بدی نباشد،در آن جامعه فساد نباشد.در آن جامعه پسرفت و عقب ماندگی فکری و اخلاقی نباشد. این ها نشانه های جامعه ی دینی است.دین همین را می گوید دیگر.مگر آیات قرآن دعوت به تفکر و تعقل نمی کند؟پس یکی از معالم دین این است که انسان ها خرد ورز،بار بیایند.جامعه،جامعه ی عقلانی بشود.جامعه از جهت علمی پیشرفت بکند.

دوم،رشد اخلاقی آن هاست که آن هم جزء معالم دین است.هدف دین بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ (ص/8)است.مردم به ارزش های اخلاقی آراسته شوند.علی علیه السلام چنین چیزی را می خواهد: لِنَرِدَ اَلْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ نشانه های دین برگردد نه این که شکل دینی باشد،منهای محتوای دینی.نماز جماعت سر وقت،مساجد پر از جمعیت،محاسن ها مرتب و ...این ها که معالم دین نیست.این معالمی است که احزاب حاکم پس از پیامبر در بین مردم قرار دادند.روایت داریم که مردم در آخر الزمان در مسجد جمع می شوند و نماز می خوانند اما ایمان ندارند.(یُصَلُّون وَ لا یُومِنُون)پس در چنین جایی دین نیست.معالم دین(نشانه های دین) به فرم و شکل دین نیست.خیلی از مذاهب منحرف،این فرم ها و شکل ها را رعایت می کنند.آیا بین این ها،گذشت هست؟بین انسان ها رعایت حلّیت و حرمت هست؟آیا در آن جامعه تکبر حاکم است یا تواضع؟این ها معالم دین است.این ها،همان چیزهایی است که پیغمبر اکرم و اهل بیت علیهم الصلوات الله در سیره و در حرف های خود،مردم را به آن دعوت کردند.این است معالم دین.با هم نماز بخوانیم در عین حالی که در صف اول و دوم با هم دشمنیم.این به او بد می گوید و او به این بد می گوید،در عین حال نماز جماعت هم شرکت می کنیم.

سوم :وَ نُظْهِرَ اَلْإِصْلاَحَ فِي بِلاَدِكَ. ما اصلاح را در کشور تو و سرزمین های تو ای خدا آشکار کنیم.تلاش به اصلاح کنیم نه افساد در جامعه. فَيَأْمَنَ اَلْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ بنده های مظلوم تو در امان باشند. وَ تُقَامَ اَلْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ حدود تعطیل شده ی تو اقامه شود.این کلمه ی حدود،منظور همان حدود شرعی نیست.(حد زنا و ...منظور نیست.) بعدها اصطلاح فقهی حد،به معنی تازیانه شد.حدود یعنی احکام الهی.در آیات قرآن هم آمده است :تلک حدود الله.در جاهای مختلف قرآن که می گوید این ها حدود خداست یعنی احکام خداست؛ حریم های الهی است.این احکام و حریم های الهی،در جامعه اقامه بشود.

امیرالمومنین در ادامه به مالک می گوید: ای مالک اشتر محبوب ترین چیز برای تو در عرصه ی حکومت سه چیز باید باشد :

1. " أَوْسَطُهَا فِي اَلْحَقِّ " اولا متوسط ترین در حق .

ای مالک ! حق مدار باش و حد وسط در حق را رعایت کن . أَوْسَطُهَا فِي اَلْحَقِّ یعنی چه ؟ این عبارت یک چیزی است که تقریبا من ندیدم شرّاح نهج البلاغه این را خوب تحلیل کرده باشند . مگر حق، حد وسط دارد؟ خیلی نکته مهمی است ،آدم از این حرف ها می فهمد که این کلام ،کلام نورانی امیرالمونین است . می گوید باید در عدالت فراگیر باشد . رضایت باید جامع باشد اما در حق می گوید حق باید در یک حد وسط قرار بگیرد . حد وسط یعنی چه ؟

حق، دو مقام دارد: یکی مقام معرفت و شناخت است ؛حق شناسی . انسان حق را بشناسد که به آن می گوییم مرحله ی شناخت حق و به تبع آن اظهار حق است . دوم مرحله ی اجرای حق است که مرحله ی عملی در رابطه با حق است . حق را می خواهیم اجرا کنیم . در هر دوی این ها باید حد وسط رعایت بشود.هر حقی را نمی شود گفت،مخاطب باید ظرفیت پذیرش داشته باشد یا گاهی اوقات گفتن حق – توجه کنید که گفتن باطل ممنوع است اما در مورد حق داریم صحبت می کنیم- اظهار حق باید با مراتب آن و با توجه به مخاطب آن انجام بشود . اسلام وقتی آمد همه ی حق را اول نگفت . اول انسان ها را به صفات نیک دعوت کرد، آرام آرام جلو رفت،یکی یکی تشریع را ، آرام آرام . ما در یک جامعه ی نو پای اسلامی نمی توانیم همه ی حقایق دینی را سال اول حتی به مردم بگوییم . هیچ وقت در کلاس اول همه ی درس ها داده نمی شود؛یک امر منطقی است.بسیاری از امور هست که حتی اهل بیت فرمودند امر ما را کتمان کنید.یکسری از حق ها باید کتمان شود. زمان آشکار شدنش نمی رسد . یک امر کلی است و خیلی جاها هم هست . خود غیبت کردن بیان یک حقیقتی است در مسئله.کسی گناهی کرده است ولی نباید این را شما بگویید.خیلی از حق ها را نباید اظهار کرد چون در اظهارش یا ایجاد فساد هست – آبروی کسی ریخته می شود - یا زمانش نرسیده است.فرد آمادگی و قابلیت شنیدنش را ندارد. در مقام اجرا هم همین است. اجرای حق هم باید مرحله به مرحله انجام شود. حق، چه در مقام اظهار و چه در مقام اجرا تدریجا انجام شود.

2."وَ أَعَمُّهَا فِي اَلْعَدْلِ" عدالتی فراگیر در سطح جامعه،در کل جامعه؛ نه فقط عدالت برای برخی برای همه.

ای مالک! در حکومت اسلامی عدالت مال فقرا نیست.عدالت قضایی مال فقرا نیست مال همه است .خبر آوردند دختر امیرالمومنین گردنبندی را از بیت المال عاریه گرفته است. علی (علیه السلام) برآشفت. گفتند یا علی ، عاریه است.فرمود اگر عاریه نبود حد بر او جاری می کردم .دخترش باشد... باشد! عدالت،رفاقت بر نمی دارد.عدالت، انحصار برنمی دارد.عدالت،عام و فراگیر است.

3." وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى اَلرَّعِيَّةِ " رضایت توده مردم.

"وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى اَلرَّعِيَّةِ " جامع ترین در رضایت مردم . ای مالک! باید کاری کنی که مردم راضی بشوند.یعنی علاوه بر حق مداری و عدالت باید احسان به مردم کرد و نیکی کرد تا راضیشان بکنی.این رضایت،رضایت معقول است یعنی چیزی که توقعات عامه مردم برآورده بشود.این معیار است. باید این ها را راضی کنی. یعنی به تعبیر علما،خود رضایت مردم در کنار اصل عدالت موضوعیت دارد،طریقیت ندارد.یعنی این جوری نیست که رضایت مردم اگر منطبق با فلان اصل بود مهم است . گروه ها اقلیت ها و افراد و... نه ؛ عامه موضوعیت دارد یعنی باید حاکم کاری کند که عامه مردم از او خوشنود باشند.توقعات معقولشان را برآورده کند. وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى اَلرَّعِيَّةِ " بعد امام در ادامه موضوع می فرمایند اگر که عموم مردم را راضی کردی مهم نیست خواص ناراضی باشند.دور و بری ها ناراضی باشند. وزرا و وکلا و مسئولین ناراضی باشند . رضایت عموم مردم ملاک است.آن ها چگونه راضی می شوند .

حضرت می فرمایند " اَلرَّعِيَّةِ فَإِنَّ سُخْطَ اَلْعَامَّةِ يُجْحِفُ بِرِضَى اَلْخَاصَّةِ وَ إِنَّ سُخْطَ اَلْخَاصَّةِ يُغْتَفَرُ مَعَ رِضَى اَلْعَامَّةِ" اگر مردم ناراضی شدند آن خواصی هم که راضی بودند رفته رفته آن ها هم ناراضی می شوند چون نارضایتی مردم در آن ها تاثیر دارد.اما اگر مردم راضی بودند،آن ها ناراضی، مهم نیست؛نارضایتی آن ها هیچ اهمیتی ندارد.اگر رضایت عموم مردم به قیمت نارضایتی خواص است هیچ اهمیتی ندارد؛ اما آن طرف مسئله ، اگر مردم ناراضی بشوند خواه ناخواه خواص هم ناراضی خواهند شد. یعنی تو یک مجموعه ناراضی کنار خودت داری، پس تلاش کن که رضایت مردم را بدست بیاوری.

اگر خواستیم بنویسیم که حاکم اسلامی باید در جست و جوی چه چیزی باشد و جامعه اسلامی جامعه ای است که از چه مولفه هایی تشکیل شده،این یک سطر کافی است:جامعه دینی جامعه ای است حق مدار ، با عدالت فراگیر ، همراه با رضایت عامه مردم . این جامعه، جامعه ی علوی و دینی است و حاکمی که این سه هدف را مورد توجه قرار بدهد حاکمی است که درصدد اجرای فرامین اسلام است.

پس از این نکته امیرالمومنینعلیه السلام به مطلبی اشاره می کند که اگریک حکومت یا رئیس جمهور جدیدی می آید، حاکم و رئیس قوه مجریه تغییر پیدا می کند یکی از مسائل جدی این است که حاکمان قبلی را چه کار کنیم؟ امیرالمومنین علیه السلاماینجا یک معیار می دهد: قبل و بعد معیار نیست بلکه معیار، شرارت است ،بدی معیار است. حضرت می فرماید: اگر در این مجموعه های قبلی کسانی هستند که در شرارت های حاکمان قبلی و در گناه آن ها دخالت داشته اند آن ها را همراز خودت قرار نده؛آن ها را در سیستم خودت وارد نکن زیرا آن ها ویژگیشان این است که یار ظالم باشند. آن ها را باید از خودت دور بکنی، صحبت این نیست که با آن ها برخورد بکن ، صحبت این است که این گروه را به عنوان وزیر ومعاون و یار ومشاور خودت قرار نده! آن ها اگر آدم های خوبی بودند در نظام های ظالمانه حریت داشتند ، یار ظالم نبودند و به اشرار کمک نمی کردند. هرچند که قیافه و ظاهری درست کرده باشند، با ظاهر که کار درست نمی شود .لذا حضرت می فرماید: این ها را به عنوان یار خودت در سیستم حکومت وارد نکن تو بهتر از این ها را می توانی پیدا کنی. لذا میفرماید " إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِكَ " شرور ترین وزیران و یاران برای تو کسی است که وزیر شرورهای قبل بوده است " وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِی اَلْآثَامِ " در گناهانشان شریک بوده است . یک موقع است که در آن سیستم بوده و شرکتی در این کار نمی کرده،پست و مقام هایی داشته که به ظلم کمک نمی کرده، بلکه گاهی اوقات جلوی ظلم را هم می گرفته؛ مثل علی بن یقطین ها که در دستگاه هارون بودند؛ اشکال ندارد ، صرفِ بودن، معیار نیست؛ مُعین بودن به شرارت معیار است. " فَلاَ یَكُونَنَّ لَكَ بِطَانَةً " آن ها آشنا و همراز تو در اسرار حکومتی نباشند زیرا یاران گنه کاران و برادران ظالمان هستند .

بعد حضرت می فرمایدکه برای انتخاب چه کار بکن ؛حضرت می فرماید :تلاش بکن پیدا می کنی! دنیا این گونه نیست که فقط این افراد باشند، قحط الرجال که نیست ؛باید بگردی پیدا بکنی؛آن حزب بازی ها را باید کناربگذاری . خداوند افراد خودش را دارد، تو باید بگردی تلاش کنی،این افراد را پیدا کنی و انتخاب کنی که خود این هم بسیار مهم است.

امیرالمومنین علیه السلامدر خلال این نامه در گزینش گروه ها و نهاد های مختلف هیئت حاکمه نکات بسیاری را به مالک توصیه کرده اند ؛می فرمایند :تو به جای آن ها میتوانی افرادی را پیدا کنی که اول از همه:تخصص و رای و نفوذ آن ها را داشته باشد، نمی گوید به جای آن ها هر کدام محاسنش بیشتر بود و نماز اول وقت می خواندند ومسجدی بودند بیاور؛ می فرماید اول از همه این را بدان که می توانی افرادی پیدا کنی که آن قدرت و تخصص و توانمندی لازم را دارند؛ اما گناه آن ها، وزر و وبالی که به دوش آنها است، صفات ناشایست را هم ندارند، این افراد خیلی خوبند. بگرد این طور اشخاص را پیدا کن. صرف اینکه فلانی آدم خوبی است فایده ندارد؛ مثل اینکه یک پزشک یهودی یا یک پزشک بی دین باشد تخصص خوبی دارد اما بی دین است ،ودر طرف دیگر یک آدم متدینی هست ولی توانایی لازم را در پزشکی ندارد می گوییم برویم پیش او متدین است اینجا دیانتش برای شما کار نمی کند تخصصش باید کار کند؛ در بعد حکومت همین است کسی که می آید در سمت وزیر کشور ،وزیر اقتصاد و ...این باید توانایی اداره آن مجموعه را به بهترین وجه داشته باشد اگر ندارد غاصب و دزد است؛دزد فقط این نیست که مال مردم راببرد،غاصب کسی نیست که خانه کسی را بگیرد، غصب مقام و دزد مقام هم داریم . کسی که کاری را که در توانش نیست می پذیرد در پیشگاه خدا مسئول است.

" أُولَئِكَ أَخَفُّ عَلَیْكَ مَئُونَةً وَ أَحْسَنُ لَكَ مَعُونَةً وَ أَحْنَى عَلَیْكَ عَطْفاً وَ أَقَلُّ لِغَیْرِكَ إِلْفاً " مولا می فرماید :اگر حواست را جمع کردی و افرادی را با این شرایط انتخاب کردی بدان که اینطور آدم ها از جهته معونه یعنی هزینه برای تو سبک بارترند. یعنی کم هزینه اند. آدمی که تخصص دارد و تعهد هم داردکم هزینه است. بقول معروف طاقچه بالا نمی گذارد چون می خواهد خدمت کند و بهترین یار تو خواهد بود و دوست دار ترین افراد نسبت به تو خواهد بود. " أَحْنَى عَلَیْكَ عَطْفاً " و نسبت به غیر تو الفتی ندارند و تا آخرش با تو خواهند آمد؛ کسانی که جامع بین تخصص و تعهد اند.

" فَاتَّخِذْ أُولَئِكَ خَاصَّةً لِخَلَوَاتِكَ وَ حَفَلاَتِكَ " آن ها را در مجالس علنی(حفلات) و غیر علنی(خلوات) خودت وارد کن، حضرت در ادامه به نکته بسیار مهمی اشاره می کنند :بین این افراد متخصص ومتعهد باید افرادی را پیدا کنی که یک سر وگردن از همه بالا ترند . یک سر و گردن بالا تری شان به این است :

" أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ اَلْحَقِّ لَكَ " هر کدام زبان گویا تری در گفتن حق (گرچه تلخ باشد)دارد او باید به تو نزدیک تر باشد.هر کسی که در گفتن حق تساهل نمی کند کوتاه نمی آید؛طبیعی است هیچ مدیری کسی که توانایی گفتن حق را داشته باشد به خود نزدیک نمی کند . علیعلیه السلام می فرماید : مقرب ترین فرد نزد تو باید چنین فردی باشد. کسی که جسورانه حق را به تو می گوید:" أَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِیمَا یَكُونُ مِنْكَ مِمَّا كَرِهَ اَللَّهُ لِأَوْلِیَائِهِ " در جاهایی که تو کاری می کنی و خدا آن کار را نمی پسندد و این کار بر اساس هوا و انگیزه های نفسانی تو بروز پیدا کرده ،چنین فردی که معاون،وزیر یا مشاور توست،تو را در این زمینه یاری نمی کند. در منطق علی، "المامورُ المعذور" خط زده شده است. اگر آن بالا دستی ها- هر کسی که می خواهد باشد- خلاف امر الهی، خلاف رضایت حق و مطابق هوای خودش حرفی زد، به هیچ وجه مشروعیت تبعیت ندارد، انسان حق ندارد تبعیت کند.

حضرت امیر در نامه مالک هم همین را به مردم می گوید؛ در جاهای دیگر هم در نامه هایش به کارگزاران می گوید. می گوید اگر این فردی که من بعنوان نماینده تعیین کرده ام ،چیزی خلاف حق گفت هیچ کس حق ندارد از او تبعیت بکند. "لا طاعة لمخلوق في معصية الخالق" اطاعت مخلوقی که در زیرش معصیت خالق باشد جایز نیست. مامورم و معذور یعنی چه؟! اگر امری که به تو شده ظلم و هوای نفس است و رضای خدا در آن نیست حق نداری عمل بکنی بیرونت می کنند، بکنند؛ نانت را می برند،خوب ببرند، خدا رازق است، معنا ندارد به خاطر دنیای دیگری ما و شما به جهنم برویم.

حضرت در فراز دیگری از نامه به چگونگی انتخاب کاگزاران و اوصاف آن ها می پردازد."ثُمَّ اُنْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اِخْتِبَاراً وَ لاَ تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً" عُمال یعنی کارگزار،یعنی آن کسی که در واقع به تعبیر امروزی در قوه مجریه کار می کند.مطلب اول این است که کسانی را که بعنوان کارگزار می خواهی انتخاب کنی،امتحان کن و بعد آن ها را انتخاب کن.ببین از عهده ی این پست و مقام برمی آیند یا نه.انتخابت بر اساس سهل انگاری و محابات و خود رأیی (أَثَرَةً) نباشد. این که از آن شخص خوشت آمده و ...نباشد.علی این ها را نمی پذیرد.باید ببینی دیگران هم در مورد او چه می گویند و بعد او را انتخاب کنی،چون امور مردم در دست او قرار می گیرد و به این راحتی نیست که بخواهی در انتخاب او سهل انگاری کنی. فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ اَلْجَوْرِ وَ اَلْخِيَانَةِ. چرا که این خودرأیی و خودکامگی و سهل انگاری در انتخاب، شعبه ای از جور و خیانت است و با چنین انتخابی وارد ستم و خیانت شده ای.چون اگر این فرد اشتباه و خطایی کند به پای تو هم نوشته می شود.

در ادامه حضرت بیان می کنند که مصداق بارز این افراد،چه چیزی باید باشد: وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ اَلتَّجْرِبَةِ وَ اَلْحَيَاءِ مِنْ أَهْلِ اَلْبُيُوتَاتِ اَلصَّالِحَةِ وَ اَلْقَدَمِ فِي اَلْإِسْلاَمِ اَلْمُتَقَدِّمَةِ فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلاَقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِي اَلْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِي عَوَاقِبِ اَلْأُمُورِ نَظَراً

1. کسی را انتخاب کن که تجربه این کار را دارد؛مثلا نمی شود مهندس هوافضا بیاید و مسئول بخش نفت بشود!

2. کسی را انتخاب کن که اهل حیا باشد؛تجربه کاری را داشتن اشاره به این است که فرد، کننده ی کار باشد،در کنار داشتن تجربه،باید از اخلاق لازم در حوزه ی مدیریتی هم برخوردار باشد.اگر کارگزاری که انتخاب می کنی حیا نداشته باشد و آبرو برایش مهم نباشد،راحت آبروی افراد را می ریزد،راحت با حیثیت افراد بازی می کند.(البته دو نوع حیا داریم:حیای حُمق،یعنی حیایی که نشانه حماقت است و دیگری حیایی است که ارزشمند و خردمندانه است،این که انسان از انجام کارهای زشت حیا کند.و در این جا منظور از حیا،همان حیای خردمندانه است.)

3.افرادی را انتخاب کن که از خانواده های شایستگان باشند.افرادی که در اسلام پیشگام بوده اند،نه این که چون الان اوضاع و شرایط خوب است،کمی ریش گذاشته اند و مسلمان های دو آتشه شده اند! ببینید در آیات مکی منافق نداریم،چون مسلمانان در اقلیت اند،مظلوم اند و تحت سیطره هستند.اما وقتی در مدینه حکومت را می گیرند،منافق پیدا می شود و یک عده خودشان را مسلمان جلوه می دهند.این افراد بسیار خطرناک هستند.روایت زیبایی از امیر المومنین نقل شده و آن این است که سئل علیّ (ع) عن فسادالعامّهٌ فقال: «اّنما هی من فساد الخاصّه» از حضرت پرسیدند دلیل فساد مردم چیست؟فرمود: فساد عموم مردم،زیر سر فساد خواص است.اگر کسی که بعنوان کارگزار و مسئول معرفی می شود از نظر اخلاقی درست نباشد،چطور می تواند جامعه را به سمت و سویی اخلاقی ببرد؟فردی که پایبند به ارزش ها نیست چطور می تواندارزش ها را در جامعه برقرار کند؟به همین جهت کسانی که در رأس قرار دارند،کسانی هستند که نگاه جامعه به آن هاست بنابراین باید دارای ارزش های اخلاقی بالا و توانمندی در حوزه کاری شان باشند.

...................................................................................................

منابع:

1. قرآن كريم

2. سيد رضي، نهج البلاغه، محمد دشتي، قم، نسيم حيات، چاپ اول،1378

3. نهج البلاغه، ترجمه علي شيرواني، قم، نسيم حيات، چاپ پنجم،1388

4. امام خمینی، شرح حديث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثارامام خميني(ره)، چاپ دهم،1385

5 .تميمي آمدي، عبدالواحدبن محمد، غررالحكم و درر الكلم، مترجم: حميد فرخيان، قم، دارالحديث ، 1383

6.حسن زاده آملي، حسن، رساله امامت، احمديان، ابراهيم، قم، قيام، چاپ اول، 1376

7..راغب اصفهاني، حسين بن محمد ،المفردات ، تهران ، مرتضوي ،1375

8. قمي، عباس، مفاتيح الجنان، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ هفتم،1373

9. مجلسي ، محمدباقر ، بحارالانوار ، تهران ، دارالكتب اسلاميه ، 1389

10. مطهری، انسان كامل، تهران، صدرا، چاپ سي و هفتم، 1385

11. فایل های صوتی سخنرانی جناب آقای دکتر مجد فقیهی به آدرس sabokbaran14.blogfa.com