رهایی از منابع تمام‌شدنی اقتصاد

گروه اقتصاد «تیتریک»؛ درست در اولین روز فروردین ماه سال گذشته بود که رهبر انقلاب به بیماری قدیمی اقتصاد ایران اشاره کرده و فرمودند: «اقتصاد ما دچار این اشکال است که وابسته‌ی به نفت است. ما باید اقتصاد خودمان را از نفت جدا کنیم؛ دولت‌های ما در برنامه‌های اساسیِ خودشان این را بگنجانند. من هفده هجده سال قبل به دولتی که در آن زمان سر کار بود و به مسئولان گفتم کاری کنید که ما هر وقت اراده کردیم، بتوانیم درِ چاه‌های نفت را ببندیم. آقایانِ به قول خودشان تکنوکرات لبخند انکار زدند که مگر می‌شود!؟ بله، می‌شود؛ باید دنبال کرد، باید اقدام کرد، باید برنامه‌ریزی کرد.»
 
بر همین مبنا، استفاده از فناوری هسته‌ای در دنیای امروز، یکی از مهم‌ترین و اقتصادی‌ترین روش‌ها برای پاسخ به نیازهای روزمره‌ی زندگی و جایگزین مناسبی برای کم کردن میزان وابستگی کشورها به منابع مادی و زیرزمینی اقتصادی است. به همین منظور، اکثر کشورها برای توسعه و پیشرفت، به دنبال به دست آوردن این فناوری و کاربرد آن در زمینه‌های مختلف هستند.
 
موضوع قطع وابستگی به منابع مادی و زیرزمینی، دهه‌ها است که مورد توجه نظریه‌پردازان و صاحب‌نظران قرار گرفته و در مورد آن کتاب‌ها و مقالات زیادی نوشته‌اند. برای مثال، در سال ۱۹۳۱ میلادی برای اولین‌بار، "هارولد هاتلینگ" (Harold Hotelling) در مقاله‌ای با عنوان «اقتصاد منابع تمام شدنی» (The economy of exhaustible resources) به موضوع پایان‌پذیر بودن منابع اقتصادی اشاره کرد. وی با تأکید بر این‌که منابع مادی اقتصادی روزی به پایان می‌رسند، این‌گونه نتیجه می‌گیرد که اقتصادهای متکی بر این منابع، لاجرم روزی به شکست می‌انجامند.
در سال ۱۹۳۱ میلادی برای اولین‌بار، "هارولد هاتلینگ" در مقاله‌ای با عنوان «اقتصاد منابع تمام شدنی»  به موضوع پایان‌پذیر بودن منابع اقتصادی اشاره کرد. وی با تأکید بر این‌که منابع مادی اقتصادی روزی به پایان می‌رسند، این‌گونه نتیجه می‌گیرد که اقتصادهای متکی بر این منابع، لاجرم روزی به شکست می‌انجامند.

هاتلینگ تأکید می‌کند که اگر استخراج و تولید بی‌رویه و بیش از اندازه از این منابع مادی امکان‌پذیر است، پس استخراج و تولید کم آن‌ها نیز ممکن خواهد بود؛ این سخن یعنی آن‌که می‌توان این منابع را «کنترل» و «مدیریت» کرد. هاتلینگ بر این مسأله توجه زیادی دارد که باید منابع را به شکلی کنترل کرد که با «بهترین شیوه‌ی تولید» و با توجه به «مناسب‌ترین قیمت» و در یک دوره‌ی زمانی «بلندمدت» آن را به مصرف رساند.
 
حرکت کشورهای صنعتی به سمت استفاده از فناوری هسته‌ای
از همین روی، در نیم قرن گذشته بسیاری از کشورهای صنعتی به سمت ساخت و افزایش مراکز و نیروگاه‌های هسته‌ای حرکت کرده‌اند. امروزه حدود ۴۴۰ نیروگاه هسته‌ای در ۳۱ کشور جهان برق تولید می‌کنند. بیش از ۱۵ کشور از مجموع این تعداد، برای تأمین حداقل ۲۵ درصد از تولید برق خود، بر انرژی هسته‌ای متکی هستند. دانشمندان در بیش از ۵۰ کشور، از حدود ۳۰۰ راکتور تحقیقاتی برای تحقیق در حوزه‌ی فناوری‌های هسته‌ای و برای تشخیص بیماری و درمان سرطان و مواردی از این دست، استفاده می‌کنند.
 
علوم و فناوری هسته‌ای در حال حاضر جزء فناوری‌های برتر شناخته می‌شود. این فناوری را می‌توان یک عنصر اساسی برای توسعه‌ی پایدار بشمار آورد، زیرا:
۱. سوخت آن تا قرن‌ها در دسترس خواهد بود.
۲. منابع باارزش سوخت‌های فسیلی را برای نسل‌های دیگر حفظ می‌کند.
۳. نسبت به سایر منابع عمده‌ی انرژی برای جوامع انسانی و محیط زیست کم‌خطرتر است.
۴. مصرف آن همراه با تولید آلودگی به‌خصوص آلودگی پرتویی نیست.
۵. پسماندهای آن را می‌توان برای مدت زیادی بدون خطر کنترل کرد.
۶. هزینه‌های آن قابل رقابت با دیگر منابع انرژی است و همچنان در حال کاهش است.

این فناوری نقش مهمی در حوزه‌هایی از قبیل پزشکی، کشاورزی و صنعت ایفا کرده است. کاربردهای فناوری هسته‌ای محدوده‌ی وسیعی از حوزه‌های مختلف را در بر می‌گیرد که می‌توان موارد زیر را ذکر نمود:
بیش از یک ششم جمعیت جهان دسترسی مناسب به آب آشامیدنی بهداشتی ندارند. نکته‌ای که برای کشور ما مهم است، شیرین‌سازی آب شور با استفاده از انرژی گرمایی حاصل از راکتورهای هسته‌ای است، زیرا کشور ما دارای منابع آب شور زیادی مانند دریای خزر و خلیج فارس است. در کشوری مانند ژاپن، هشت راکتور هسته‌ای برای شیرین کردن آب شور وجود دارد.

۱. کاربرد فناوری هسته‌ای در بخش پزشکی و بهداشتی
فناوری هسته‌ای در زمینه‌های مختلف پزشکی، مانند تشخیص بیماری‌ها، تصویربرداری، ساخت دارو، درمان مستقیم و ضدعفونی کردن لوازم پزشکی کاربرد دارد. برای مثال، قلب راکتور‌های آب سنگین به مقدار بسیار زیادی نوترون در خود دارد و بنابراین، یکی از کاربرد‌هایی که می‌توان از راکتور آب سنگین اراک انتظار داشت درمان سرطان به روش «BNCT» است. این روش یکی از بهترین روش‌های درمان سرطان است، بدون این‌که بدن فرد بیمار پرتوزا گردد و یا بافت‌های سالم دچار تخریب زیادی شوند. البته کاربرد‌های فناوری هسته‌ای در زمینه‌ی پزشکی، بسیار فراتر و متنوع‌تر از درمان سرطان است به‌طوری که در بیش از ۲۰ مورد دیگر پزشکی نیز کاربرد دارد.
 
۲. کاربرد فناوری هسته‌ای در مدیریت منابع آب
بهبود دسترسی به منابع آب جهان، به‌عنوان یکی از زمینه‌های بسیار مهم در توسعه شناخته شده است. بیش از یک ششم جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که دسترسی مناسب به آب آشامیدنی بهداشتی ندارند. نکته‌ای که برای کشور ما مهم است، شیرین‌سازی آب شور با استفاده از انرژی گرمایی حاصل از راکتورهای هسته‌ای است، زیرا کشور ما دارای منابع آب شور زیادی مانند دریای خزر و خلیج فارس است. به همین دلیل در کشوری مانند ژاپن، هشت راکتور هسته‌ای برای شیرین کردن آب شور وجود دارد.
 
۳. کاربرد فناوری هسته‌ای در بخش صنایع غذایی و کشاورزی و دامپروری
غذا یکی از ابتدایی‌ترین نیاز‌های بشر است که با رشد جمعیت و محدود بودن منابع طبیعی، جامعه ناچار به روش‌هایی برای تولید بیشتر، کاهش اتلاف منابع طبیعی برای تولید و افزایش ماندگاری روی می‌آورد. فناوری هسته‌ای در زمینه‌هایی نظیر اصلاح نژاد گیاهان و دام، نگهداری، مقاومت در برابر آفات و... کارآمد است. در ایران مطالعاتى در جهت بهبود حاصلخیزى خاک، تغذیه و افزایش راندمان مصرف آب و عناصر غذایى گیاهان مختلف (نظیر نخود، گندم، گوجه‌فرنگى، کاهو، چغندرقند، لوبیا، سویا، ذرت و نیشکر) با بهره‌گیرى از فناورى هسته‌اى انجام شده است. با استفاده از فناورى هسته‌اى، پروژه‌هاى تحقیقاتى در زمینه‌ى کاهش بار میکروبى زعفران، گوشت قرمز، ادویه، زیره، انواع خرما و افزایش انبارمانى سیر، سیب‌زمینى و انواع پیاز و ... نیز انجام شده است.
تولید الکتریسیته توسط فناوری هسته‌ای را در دو دسته می‌توان تقسیم نمود؛ دسته‌ی اول که تولید الکتریسیته با استفاده از نیروگاه‌های هسته‌ای است، مانند نیروگاه بوشهر. دسته‌ی دوم باتری‌های هسته‌ای است. این باتری‌ها با توجه به طول عمر بالا (در حدود ۱۰ تا ۲۰ سال) کاربرد‌هایی نظیر استفاده در سفینه‌ها، ربات‌های فضایی، زیردریایی‌ها، کشتی‌های قاره‌پیما، خودرو‌های جدید دارند.

۴. کاربرد فناوری هسته‌ای در محیط زیست
ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎى ﻓﻨﺎورى ﻫﺴﺘﻪ‌اى در ﺑﺤﺚ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ، ﺣﯿﻄﻪﻫﺎى وﺳﯿﻌﻰ همچون اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﺘﺎب‌دﻫﻨﺪه‌ﻫﺎ در ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﻰ آﻻﯾﻨﺪهﻫﺎى ﻫﻮا و آب و ﺧﺎک، ردﯾﺎﺑﻰ آﻻﯾﻨﺪهﻫﺎى زﻣﯿﻨﻰ، ﮐﻨﺘﺮل آﻻﯾﻨﺪه‌ﻫﺎى ﻓﺴﯿﻠﻰ و ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﮑﻰ در ﻫﻮا و ﻓﺎﺿﻼب و پسماﻧﺪﻫﺎى ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﻰ، از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن پسماﻧﺪﻫﺎى ﺻﻨﻌﺘﻰ و ﺧﺎﻧﮕﻰ، ﺿﺪﻋﻔﻮﻧﻰ ﺳﻄﻮح و... را درﺑﺮﻣﻰﮔﯿﺮد.
 
ﻓﻨﺎورى ﻫﺴﺘﻪ‌اى ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮑﻰ دﯾﮕﺮ از ﻣﻌﻀﻼت ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز، ﯾﻌﻨﻰ ﻣﺤﺪودﯾﺖ دسترسی ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﭘﺎﮐﯿﺰه را ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎزد. آﻟﻮدﮔﻰ آب‌ﻫﺎى ﺳﻄﺤﻰ و زﯾﺮزﻣﯿﻨﻰ، ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺒﺎﺷﺖ پسماندﻫﺎى ﺻﻨﻌﺘﻰ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‌ﻫﺎى ﺑﺸﺮى، از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎرﺑﺮد ﮔﺴﺘﺮده‌ى ﮐﻮدﻫﺎ، آﻓﺖﮐﺶﻫﺎ و ﻗﺎرچﮐﺶﻫﺎ، رﺷﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ و ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﻣﺴﺎﺋﻠﻰ از اﯾﻦ دﺳﺖ، ﮔﻮﺷﻪ‌اى از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮوز اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺗﻮﺳﻌﻪ و راه‌اﻧﺪازى فناورى‌ﻫﺎى ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ، ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﺮﺗﻮدﻫﻰ ﺑﺮاى ﭘﺎک‌ﺳﺎزى ﻓﺎﺿﻼب ﺻﻨﻌﺘﻰ، آب ﺷﻬﺮى، آب زﯾﺮزﻣﯿﻨﻰ و آب آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﻰ، ﺑﺮاى ﺑﻘﺎ و ﭘﺎﯾﺪارى ﺑﺴﯿﺎرى از ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﻣﺮى ﺣﯿﺎﺗﻰ اﺳﺖ. اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺠﺰﯾﻪ‌ى ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت آﻟﻰ ﺳﻤﻰ و آﻻﯾﻨﺪه‌ﻫﺎى ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﮑﻰ را ﻧﯿﺰ درﺑﺮﮔﯿﺮد.
 
۵. کاربرد فناوری هسته‌ای در بخش صنایع
صنعت همیشه دنبال روش‌هایی با هزینه و زمان کم و بازدهی بالا برای انجام فعالیت‌ها است. تهیه و تولید چشمه‌های پرتوزایی کبالت برای مصارف صنعتی، تولید چشمه‌های ایریدیم برای کاربردهای صنعتی و بررسی جوشکاری در لوله‌های نفت و گاز، دقیق‌ترین روش آنالیز ترکیبی مواد جدید، تولید چشمه‌های پرتوزا برای کاربردهای مختلف در علوم و صنعت از نمونه‌های کاربرد فناوری هسته‌ای در عرصه‌ی صنعت‌اند. از این رو، فناوری هسته‌ای در این عرصه نیز وارد شده و در مدت زمان کوتاهی، به یکی از روش‌های مؤثر در صنعت مبدل شده است.
فناوری هسته‌ای در زمینه‌ی اصلاح نژاد گیاهان و دام کارآمد است. در ایران مطالعاتى در جهت بهبود حاصلخیزى خاک، تغذیه و افزایش راندمان مصرف آب گیاهان مختلف با بهره‌گیرى از فناورى هسته‌اى انجام شده است. با استفاده از فناورى هسته‌اى، پروژه‌هاى تحقیقاتى در زمینه‌ى کاهش بار میکروبى زعفران، گوشت قرمز، ادویه و افزایش انبارمانى سیر، سیب‌زمینى و انواع پیاز نیز انجام شده است.

۶. کاربرد فناوری هسته‌ای در تولید الکتریسیته
تولید الکتریسیته توسط فناوری هسته‌ای را در دو دسته می‌توان تقسیم نمود؛ دسته‌ی اول که تولید الکتریسیته با استفاده از نیروگاه‌های هسته‌ای است، مانند نیروگاه بوشهر. به‌منظور تعیین سهم بهینه‌ى انواع نیروگاه‌ها براى تأمین انرژى الکتریکى مورد نیاز کشور طى ۲۰ سال آینده، نتایج استفاده از مدل‌هاى بهینه‌سازى سیستم عرضه‌ى انرژى الکتریکى (مدل برنامه‌ریزى KASP) نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۱۰ش، در سناریوى رشد متوسط، حدود ۷ هزار مگاوات و در سناریوى رشد بالاى کلیه‌ى شاخصه‌هاى اقتصادى کشور، سهم برق هسته‌اى، معادل ۱۰ هزار مگاوات خواهد بود.
 
از این رو، جمهورى اسلامى ایران سناریوى رشد متوسط مؤلفه‌هاى اقتصادى کشور و ساخت شش هزار مگاوات برق هسته‌اى علاوه بر نیروگاه در دست ساخت بوشهر (هزار مگاواتی) را به‌عنوان برنامه‌ى اصلى توسعه‌ى نیروگاه‌هاى هسته‌اى کشور تعیین نموده است. در صورتى که تا ۲۰ سال آینده تولید ۷ هزار مگاواتى محقق شود، به میزان ۱۹۰ میلیون بشکه نفت خام در مصارف نیروگاهى کشور صرفه‌جویى شده است که ارزش اقتصادى آن بیش از پنج میلیارد دلار در سال برآورد مى‌شود. علاوه بر آن، بر اساس برآوردهاى دیگر، نیاز به ۲۰ هزار مگاوات برق هسته‌اى براى شرایط مشابه دیده شده که علاوه بر اینکه مورد تأکید رهبر انقلاب قرار گرفته، با تصویب مجلس شوراى اسلامى، به قانون نیز تبدیل شده است. این برآوردها با در نظر گرفتن شرایط اقلیمى، ظرفیت هر یک از منابع انرژى، شرایط زیست‌محیطى، هزینه-فایده‌ى اقتصادى و ... به دست آمده است. برق هسته‌اى با وجود هزینه‌ى راه‌اندازى ابتدایى بالاتر، در میان‌مدت و بلندمدت، بسیار به‌صرفه‌تر است و آلایندگى کمترى براى محیط زیست در پى دارد.

دسته‌ی دوم باتری‌های هسته‌ای است. در این روش، باتری‌هایی را با استفاده از فناوری هسته‌ای می‌سازند. ساده‌ترین باتری‌های هسته‌ای شامل دو صفحه است؛ یک پخش‌کننده‌ی بتای خالص مثل استرنیوم ۹۰ و یک هادی مثل سیلسیوم. جریان الکترون‌های سریعی که به‌وسیله‌ی استرنیوم منتشر می‌شود، از میان نیم‌هادی عبور کرده و در حین عبور، تعداد زیادی الکترون اضافی را از نیم‌هادی جدا می‌کند که در هر حال، صدها هزار مرتبه زیادتر از جریان الکتریکی حاصل از ایزوتوپ رادیواکتیو استرنیوم ۹۰ است. این باتری‌ها با توجه به طول عمر بالا (در حدود ۱۰ تا ۲۰ سال) کاربرد‌هایی نظیر استفاده در سفینه‌ها، ربات‌های فضایی، زیردریایی‌ها، کشتی‌های قاره‌پیما، خودرو‌های جدید (خصوصاً خودروهای برقی)، لوازمی مانند گوشی تلفن همراه و لپ‌تاپ، لوازم پزشکی مانند پیس‌میکر (باتری قلب) و ... دارند.
اولین روز فروردین ۱۳۸۵ بود که رهبر انقلاب، از دلایل و ضرورت‌های هسته‌ای شدن ایران سخن گفتند: «مسأله این است، انرژی هسته‌ای و توانایی تولید سوخت هسته‌ای، در طول سال‌های نه‌چندان دورِ آینده، یک نیاز مبرم و قطعی برای ملت ایران است. اگر ملت ایران امروز برای کشور خود فناوری هسته‌ای را تحصیل نکند، چند سال بعد ... مجبور است دستش را به طرف بیگانگان و احیاناً دشمنان دراز کند.»

با توجه به تمام مطالب ذکرشده، می‌توانیم بگوییم:
انرژى هسته‌اى و غنى‌سازى نه‌تنها به‌عنوان یک حوزه‌ى هایتک، در اقتدار و پیشرفت کشور مهم است، بلکه در صنعت و زندگى مردم نیز آثار مستقیم دارد. تأمین انرژى برق، حمل‌ونقل، ارتباطات، کشاورزى و از آن مهم‌تر، سلامت مردم و درمان و تشخیص بیماری‌هاى خاص، متأثر از پیشرفت‌هاى فناورى هسته‌اى است. شاید مهم‌ترین عاملی هم که موجب شده دشمنان ایران مانع دستیابی کشور به فناوری هسته‌ای شوند، جلوگیری ایران از پیشرفت و شتاب اقتصادی، و در جا زدن در مدل‌های قدیمی و سنتی اقتصادی و تجاری باشد.
 
درست هشت سال پیش، در اولین روز فروردین ماه ۱۳۸۵ بود که رهبر انقلاب، پرده از پروژه‌ی دشمن برای عقب نگاه‌داشتن ایران از پیشرفت علمی و اقتصادی برداشتند و از دلایل و ضرورت‌های هسته‌ای شدن ایران سخن گفتند:
«مسأله این است، انرژی هسته‌ای و توانایی تولید سوخت هسته‌ای، در طول سال‌های نه‌چندان دورِ آینده، یک نیاز مبرم و قطعی برای ملت ایران است. اگر ملت ایران امروز برای کشور خود فناوری هسته‌ای را تحصیل نکند، چند سال بعد، آن روزی که این جوان‌ها وارد بازار کار و فعالیت می‌شوند، آن روزی که جمعیت ملت ایران میلیون‌ها نفر از حالا بیشتر است؛ آن روز، ملت در یکی از اساسی‌ترین نیازهای خود مجبور است دستش را به طرف بیگانگان و احیاناً دشمنان دراز کند. مثل این‌که امروز ما نفت نداشته باشیم؛ نفت یک منبع تمام‌شدنی و تجدیدناپذیر است. نفت تا ابد که باقی نمی‌ماند؛ اگر این‌طور که امروز مصرف می‌شود، مصرف شود، تا ۲۰ سال، ۲۵ سال دیگر نفت ملت ایران تمام خواهد شد. دنیا به جای نفت به سراغ انرژی‌های جایگزین رفته است که از همه مهم‌تر و قابل اطمینان‌تر، انرژی هسته‌ای است. اگر کشور ما ۲۰ سال دیگر انرژی هسته‌ای نداشته باشد، برای راه‌اندازی یک کارخانه، دستش به سمت کسانی دراز است که پیشرفت ملت ایران را به هیچ قیمتی نمی‌پسندند. آبرو و عزت ملت را می‌گیرند تا یک مختصری از آن‌چه که در اختیار دارند، به این ملت بدهند.»