چرا امام رضا (ع) را غريب الغربا گویند

گروه فرهنگ «تیتریک»، به نقل از آریا، غريب از ريشه ي «غرب» به هر چيز دوري گفته مي شود همچنانکه وقتي گفته مي شود غرب الشخص بالضم غربه يعني از وطنش دور شد و همچنين در مورد چيزي که در بين هم جنسانش بدون نظير باشد بکار مي رود مثلاً گفته مي شود العلماء غربا چون در ميان جاهلان اندکند.

امام صادق عليه السلام بيان مي کند يکي از پايه هاي معرفتي که حق امام رضا (عليه السلام) بوده و ما بايد آن را بشناسيم اين است که بدانيم او غريب است پس بايد بررسي شود غربت امام رضا عليه السلام به چه معناست و چه عللي دارد ؟
با توجه به دو معنايي که توسط راغب براي واژه ي غربت ذکر شد مي توان گفت امام به هر دو معنا غريب هستند يعني هم از اين جهت که از وطن ، خانه و اهل و عيال خود دور شده اند و يا اينکه او را از کارهايي که يک امام مي توانست در جهت هدايت مردم انجام دهد دور کرده اند چنانکه نقشه مامون همين بود و هم اينکه با در نظر گرفتن مقام امامتي که دارند در ميان انسانها بي نظيرند پس مي توان به نوعي علل اين غربت را به دو دسته تقسيم کرد : 1- علل مشترک در همه ي امامان , يعني امامان با وجود اين علل غريبند . 2- علل خاص که به امام رضا (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) بر مي گردد .
جهات خاص غربت امام رضا (عليه السلام)

1- دوري از اهل و عيال و فرزند گراميش
بدون شک يکي از جهات غربت امام رضا (عليه السلام) دور بودن او از وطن و همراه نبودن خانواده و به خصوص فرزند دلبندش امام جواد (عليه السلام) مي باشد . آن هم نه به اختيار خود که با زور و تهديد مامون اين کار انجام شد و در واقع امام در اسارت مامون بودند . اينجاست که درد هجران فرزند بر غربت دوري اش از مدينه افزوده است .

هجرت غمبار امام رضا عليه السلام با جدايي از اهل و عيالش همراه بوده است حسن بن وشا از خود امام رضا عليه السلام نقل مي کند : آنگاه که مي خواستند مرا از مدينه خارج کنند اهل و عيالم را جمع کردم و به آنها دستور دادم که براي من بگريند تا صداي آنها را بشنوم سپس دوازده هزار دنيار در ميان آنها تقسيم کردم و گفتم من ديگر به جانب اهل و عيال خود بر نمي گردم . حضور امام عليه السلام در سرزمين غربت خرسان تصوير غم براي است که نقش سوزناک آن را دوري از اهل و عيال تکميل کرد از اين منظر زماني اوج غربت امام ترسيم خواهد شد که صحنه تشييع پيکر مطهر امام رضا عليه السلام را به ياد آري که کسي از اهل و عيال حضرتش پاي تابوت ايشان حضور ندارند و چه غربتي از اين بيشتر که به جاي خاندان امام رضا عليه السلام مامون پاي تابوت حضرتش بر سر مي زند.

2- جدايي از قبر جدشان رسول گرامي اسلام (ص)
محول سجستاني لحظات وداع حضرت را چنين نقل مي کند حضرت رضا عليه السلام براي وداع با مرقد مطهر حضرت رسول اکرم (ص) وارد مسجد پيامبر (ص) شد چند بار تا کنار مرقد مقدس آمد و برگشت هر بار با صداي بلند و طولاني گريه مي کرد من خدمت حضرت عليه السلام شرفياب شدم و سلام کردم و امام عليه السلام جواب داد و به (خاطر مسافرت و اينکه قرار بود امام عليه السلام به جاي مامون در آينده خليفه شود) به ايشان تهنيت گفتم امام فرمود : رهايم کن چرا که از جوار جد بزرگوارم بيرون مي شوم و در سرزمين غربت مي ميرم و بدنم پهلوي قبر هارون مدفون مي شود .
در آن زمان که غم بر چهره امام رضا عليه السلام نشسته است و تلخي سکوت حضرتش فريادگر درد جدايي است آيا گريه امام آن هم با صداي بلند آيا نشانگر عمق غربت وي نيست

3- انکار امامت حضرت توسط شيعيان و نمايندگان پدر بزرگوارش
دوران امامت امام موسي (عليه السلام) بخصوص در اواخر عمر شريفشان دوران خفقان بوده است و امام عليه السلام نمي توانست به راحتي امام بعد از خود را به شيعيان معرفي کند . اين خفقان به قدري بود که زمانيکه يزيد بن سليط از شيعيان او از ايشان خواستند که همانند پدرشان امام صادق (عليه السلام) از جانشين بعد از خود سخن بگويد ايشان گفند «ان ابي عليه السلام کان في زمان ليس هذا زمانه» يعني زمان من با زمان پدرم متفاوت است و فقط پس از اصرار يزيد لب به سخن مي گشايند همين رويه را ما در بعضي احاديث «باب الاشاره و النص علي ابن الحسن الرضا عليه السلام » بي شک مهمترين عامل آن هارون الرشيد و سياستهاي او بود از طرف ديگر در اين زمان امام کاظم عليه السلام وکلايي براي بعضي از حقوق شرعيه اي که شيعيان براي امام مي پرداختند معين ساخت و اموال زيادي نزد بعضي از اين وکلا جمع شد . براي مثال نزد زياد بن مروان قندي هفتاد هزار دينار نزد علي بن حمزه سي هزار دينار زمانيکه امام کاظم عليه السلام به شهادت رسيدند آنها به خاطر اينکه اموال را به صاحب اصلي ندهند ادعا کردند که موسي بن جعفر (ع) زنده است و غايب شده و روزي به عنوان قائم براي بر پا ساختن عدل و مساوات به روي زمين باز خواهد گشت ، چرا که در صورت اقرار به امامت حضرت رضا عليه السلام ناچار بودند آن اموال را تحويل ايشان دهند ، از اين روي نه تنها اموال را غصب کردند بلکه امامت امام رضا عليه السلام را انکار کرده و از اين امکانات جهت فريب دادن شيعيان ديگر استفاده کردند . اين آغاز مظلوميت و غربت امام رضا عليه السلام آن هم بعد فراق پدر بود داستان مکاتبه امام رضا عليه السلام با عثمان بن عيسي شاهد مظلوميت و غربت ولايت است : از احمد بن حماد روايت است که گفت ؛ عثمان بن عيسي رواسي در مصر يکي از کارگزاران امام عليه السلام بود و اموال بسياري از امام از جمله شش کنيز نزد او به امانت بود امام رضا عليه السلام درباره کنيزکان و اموال به او پيغام فرستاد ولي عثمان در پاسخ نوشت ؛ پدرت نمرده است امام عليه السلام به او پاسخ داد : او مرده و ميراث او را قسمت کرده ايم و در صحت خبر مرگ او ترديد نيست امام بدين نحو بر عثمان اقامه حجت الاسلام و المسلمين فرمود اما عثمان بن عيسي در جواب نوشت : اگر پدر تو نمرده تو را در اين اموال حقي نيست و اگر چنانچه مي گويي مرده است او به من دستوري نداده که چيزي از اين اموال را به تو بدهم و من کنيزکان را آزاد کرده به شوي داده ام و چون امام کاظم عليه السلام به همان دليل خفقان امام بعد از خود را با صراحت تمام براي عوام مردم مشخص نکرده بود ، لذا بسياري از عوام فريب سران واقفيه را خورده واقعي شدند و همين خود بر غربت امام عليه السلام افزوده بود .

4- انکار امام جواد عليه السلام به عنوان فرزند حضرت
غربت در بين خويشان حتي عموها و عموزاده از ايشان نمي پذيرفتند که امام جواد عليه السلام فرزند ايشان است خوب تامل کنيد که چه غربتي از اين بالاتر است که بستگان نزديک فرزندي اولاد انسان را نپذيرند ؟ عاقبت گفتند : بايد نسب شناس بياوريم امام عليه السلام قبول نکردند چرا که فرمودند : حضرت رسول اکرم عليه السلام از نسبت دادن اولاد به تاييد نسب شناس منع کرده اند ، اما آنها تنها شرط براي پذيرفتن را راي نسب شناسان بيان داشتند و به امام نيز گفتند چون ممکن است هيبت شما نسبت شناسان را تحت تاثير قرار دهد ، نبايد در جمع ما باشي بلکه بايد مثل يک کشاورز ساده با لباس مندرس و کلاه حصيري و . . . در مرزعه مشغول کار و بيل زدن باشي . امام عليه السلام به خاطر ضرورت شناساندن امام بعد از خود مجبور به پذيرش شدند . نسب شناسان آمدند بستگان نزديک امام جواد عليه السلام را آوردند و به آنها گفتند شما بگوييد اين فرزند کدام يک از ما است ؟ آنها نيز پاسخ دادند هيچ کدام وقت خروج چشمان به امام (ع) در مزرعه افتاد و گفتند به يقين فرزند آن کشاورزي است که روي زمين کار مي کند و دلايل خود را نيز بيان داشتند سپس اين عموها و عموزاده که نه امام (ع) ميشناختند و نه حرمتي براي او قائل شده بودند مجبور به پذيرش و عذرخواهي شدند و در همين جا بود که امام را گرياندند . علامه طهراني در اين باره مي گويد : در اين صورت آيا امامي که براي معرفي فرزند خود به برادران و عموهاي خود که نزديک ترين افراد به او هستند مجبور به گريه مي شود و دلش مي شکند و به قول قيافه شناسان که خود بدان راضي نيست تن در مي دهد غريب نيست ؟
. 5- تحميل ولايت عهدي بر امام رضا عليه السلام
بدون شک امام رضا عليه السلام با خواست و اجبار مامون از مدينه خارج و به مرو آمد و ولايت عهدي را بر امام تحميل کردند نقل شده چون حضرت رضا عليه السلام وارد مرو شدند مامون از ايشان استقبال شاياني کرد و در مجلسي که همه ارکان دولت حضور داشتند صحبت کرد و گفت : همه بدانند من در آل عباس و آل علي عليه السلام هيچ کس را بهتر و صاحب حق تر به امر خلافت از علي بن موسي رضا عليه السلام نديدم پس از آن به حضرت رو کرد و گفت ؛ تصميم گرفته ام که خود را از خلافت خلع کنم و آنرا به شما واگذار نمايم حضرت فرمودند : اگر خلافت را خدا براي تو قرار داده جايز نيست که به ديگري ببخشي و اگر خلافت از آن تو نيست تو چه اختياري داري که به ديگران تفويض نمايي . مامون بر خواسته خود پافشاري کرد و بر امام اصرار ورزيد اما امام فرمودند ، هرگز قبول نخواهم کرد . وقتي مامون مايوس شد گفت : پس ولايت عهدي را قبول کند تا بعد از من شما خليفه و جانشين من باشيد حضرت قبول نمي کردند و مي گفتند : از پدرانم شنيده ام من قبل از تو از دنيا خواهم رفت و مرا با زهر شهيد خواهند کرد و بر من ملائک زمين و آسمان خواهند گريست و در وادي غربت در کنار هارون الرشيد دفن خواهم شد ، اما مامون بر اين امر پافشاري نمود تا آنجا که مخفيانه و در مجلس خصوصي حضرت را تهديد به مرگ کرد . لذا حضرت فرمود اينک که مجبورم قبول مي کنم به شرط آنکه کسي را نصب يا عزل نکنم و رسمي را تغيير ندهم و سنتي را نشکنم و از دور بر بساط خلافت نظر داشته باشم . مامون با اين شرط راضي شد پس از آن حضرت دست را به سوي آسمان بلند کردند و فرمودند : خداوندا ! تو مي داني که مرا به اکراه وادار نمودند و به اجبار اين امر را اختيار کردم پس مرا مواخذه نکن همان گونه که دو پيغمبر خود يوسف و دانيال را هنگام قبول ولايت پادشاهان زمان خود مواخذه نکردي ، خداوندا عهدي نيست جز عهد تو و ولايتي نيست مگر از جانب تو پس به من توفيق ده که دين تو را بر پا دارم و سنت پيامبر تو را زنده نگاه دارم ، همانا که تو نيکو مولا و نيکو ياوري هستي . تحميل اين ولايت عهدي از چند جهت سبب غربت امام رضا عليه السلام مي گرديد : اولاً خود اين تحميل براي امام رنج آور و دردناک بود نقل شده است «ثم قبل عن ولايته العهد من المامون و هو باک حزين» او ولايت عهدي را در حالي که گريان و ناراحت بود پذيرفت.
تا جايي که از خداوند درخواست مرگ مي کرد چنانکه ياسر خادم روايت مي کند امام رضا عليه السلام هنگامي که در روز جمعه از مسجد بر مي گشت و عرق و غبار بر او نشسته بود دستهاي خود را بلند کرد و فرمود : خدايا ! اگر فرج و گشايش من از اين گرفتاري که بدان دچارم به مرگ من است همين ساعت آن را برسان . وي در ادامه روايت مي گويد که آن حضرت عليه السلام پيوسته دلگير و غمگين بود تا زماني که وفات کرد و اين خود غربت امام را مي رساند ، او بايد در کنار مامون و عوامل او بسر مي برد کساني که بي شک با وجود شناخت او اما حق او را انکار مي

کردند . ثانياً اجبار ولايت عهدي از طرف مامون به خاطر نقشه هاي فريب کارانه اي او بود

از جمله اينکه مي خواست امام رضا را در چشم مردم کوچک کند تا جايکه زمانيکه مامون به حضرت گفتند تو با اين سخنان و نپذيرفتن ولايت عهدي ميخواهي که مردم بگويند : نو نسبت به دنيا زهد پيشه اي امام گفتند هرگز و به مامون گفتند مي خواهي بگويم با انجام اين کار چه چيزي را اراده کرده اي ؟ مامون گفت چه ؟ امام از او امان گرفت و گفت : «تريد بذلک ان يقول الناس ان علي بن موسي الرضا لم يزهد في الدنيا بل زهدت الدنيا فيه الا ترون کيف قبل ولايه العهد طمعا في الخلافه » اين نقشه مامون در بين عوام الناس پخش مي شود . ريان بن صلت مي گويد : بر امام رضا عليه السلام وارد شدم و به او گفتم يابن رسول الله مردم مي گويند شما با وجود اظهار زهد ولايت عهدي را قبول کرده اي ؟ (مردم اين جمله را به طور کنايه گفته اند و مرادشان اين بوده که امام تظاهر به زهد کرده است از کلمه «ويحهم » مي فهيمم) امام از اين کنايه مردم ناراحت شده اين چنين جواب ريان را ميدهد «قد علم الله کراهتي لذلک فلما خيرت بين قبول ذلک و بين القتل اخترت القبول علي القتل و يحهم ما علموا ان يوسف (ع) کان نبيا و رسولا فلما دفعته الضروره الي تولي خزائن العزيز قال اجعلني علي خزائن الارض اني حفيظ عليم و دفعتني الضروره الي قبول ذلک علي اکراه و اجبار بعد الاشراف علي اهلالک علي اني ما دخلت في هذا الامر الا دخول خارج منه فالي الله المشتکي و هو المستعان » علامه طهراني در اين باره مي گويد مامون با سياست شيطاني خود امام رضا عليه السلام را از جوار قبر پيامبر اکرم (ص) و خانه و کاشانه و اهل و عيال خود دور کرد و او را به مرو انتقال داد تا آن حضرت را کاملاً زير نظر بگيرد هر چند رد ظاهر او را به لباس حکم و ولايت آراست اما في الواقع آن حضرت را از همه شئون جدا و عزل نمود در حاليکه مردم مي پندارند مامون کمال مودت و اخلاص را در بوته صدق و صفا گذارده و تقديم آن حضرت مي کند و او را مبسوط اليد در همه امور قرار داده است و در ظاهر کنيزکي زيبارويي از نصاري و خدم و حشم در خدمت او گمارده است اما از آوردن اهل و عيال و فرزند دلبندش منع مي کند بطوري که تنها و غريب در حجره اي دربسته به زهر جفا شهيد مي شود و خود مامون براي آن حضرت سينه چاک مي کند و مراسم تعزيه مي گيرد و مي گريد و مردم جاهل هم مي پندارند اينها از سر اخلاص و مودت است . اين چهره رياکارانه مامون عباسي تا سالها باعث شد که انگيزه اصلي او براي انتخاب امام رضا عليه السلام بر بسياري از سيره نويسان پوشيده بماند . و اين امر بر غربت امام افزوده بود چرا که اين مسئله نشان مي داد آنها به هيچ وجه با مقام امامت آشنا نبودند.

6- دفن شدن در کنار هارون الرشيد
به نظر مي رسد يکي ديگر از دلايل غربت امام رضا عليه السلام دفن شدن او در کنار هارون الرشيد است مسلماً هيچ مومني دوست ندارد در کنار قاتل پدر خود دفن شود و بلکه دوست دارد در کنار مومنان و اولياء خداوند قرار بگيرد دفن شدن امام در کنار هارون الرشيد نشان از کمي ياران و قدرت اهل باطل دارد مرحوم مجلسي اول در توضيح روايتي در مورد زيارت امام رضا عليه السلام يکي از احتمالات مفهوم غربت در مورد آن حضرت را مجاورت با هارون ميداند.


انتهای پیام/