همه چیز درباره سنگ صفرا را برایتان بازگو می کنیم

گروه سبک زندگی «تیتریک»،در اینباره با دکتر محمد عاقبتی ، متخصص جراحی عمومی به گفتگو پرداخته که در ادامه می خوانید.

آقای دکترعاقبتی در ابتدا صفرا را شرح دهید ؟
صفرا مایعی است که در کبد ساخته شده و سپس در کیسه صفرا ذخیره می‌شود. کیسه صفرا عضوی است که در سطح تحتانی کبد قرار دارد، پس از صرف غذا، کیسه صفرا منقبض می‌شود و صفرا را با فشار به درون دوازدهه (قسمت اول روده کوچک) تخلیه می‌کند. صفرا حاوی آب، کلسترول، چربی‌ها، نمک‌های صفراوی، پروتئین‌ها و بیلی روبین است. نمک‌های صفراوی با چربی ترکیب شده و از طریق کمک به هضم چربی‌ها‌ نقش مهمی را در عمل گوارش ایفا می‌کند. قسمت اعظم صفرا در روده کوچک باز جذب می‌شود ولی مقداری از آن همراه با مدفوع دفع شده و باعث رنگ قهوه‌ای آن می‌شود.


** چگونه سنگ در کیسه صفرا تشکیل می شود وچه مشکلاتی را به وجود می آورد؟


اگر مایع صفرا، حاوی میزان زیادی کلسترول، نمک‌های صفراوی یا بیلی روبین باشد در شرایط خاص، مانند موقعی که باز‌جذب آب توسط کیسه صفرا زیاد است، می‌تواند تبدیل به سنگ سخت شود. سنگ‌های صفراوی می‌توانند به اندازه دانه شن کوچک یا به اندازه یک توپ گلف بزرگ، همچنین به تعداد یک عدد سنگ بزرگ یا صدها سنگ کوچک باشند.80 درصد سنگ‌ها از نوع کلسترولی هستند و 20 درصد آنها را سنگ‌های رنگدانه‌ای تشکیل می‌دهند که از املاح کلسیم و بیلی‌روبین ساخته شده‌اند. سنگ‌های صفراوی می‌توانند مجاری طبیعی صفراوی که صفرا را از کبد خارج می‌کنند، مسدود کنند. صفرایی که در این مجاری گیر بیفتد، می‌تواند باعث التهاب در کیسه صفرا، مجاری یا در موارد نادری در کبد شود. اگر هر یک از این مجاری صفراوی به مدت زمان قابل توجهی مسدود شوند، ممکن است باعث آسیب شدید‌ و عفونت در کیسه صفرا، کبد یا لوزالمعده شود.


** عوامل ایجاد کننده تشکیل کیسه صفرا چیست؟


عوامل مختلفی موجب ایجاد سنگ درصفرا می‌شود که شامل:
چاقی: چاقی یک عامل خطر عمده برای سنگ صفراوی به ویژه در خانم‌هاست. یک مطالعه بزرگ بالینی نشان داد که حتی اضافه وزن متوسط، خطر تشکیل سنگ‌های صفراوی را افزایش می‌دهد. احتمالا چاقی سبب می‌شود میزان نمک‌های صفراوی در صفرا کاهش یافته و در نتیجه کلسترول بیشتری باقی بماند.
هورمون استروژن: به نظر می‌رسد، استروژن اضافی در حاملگی، موارد هورمون درمانی و نیز استفاده از قرص‌های خوراکی جلوگیری کننده از بارداری، سطح کلسترول را در صفرا افزایش و حرکت کیسه صفرا را کاهش می‌دهند، که هر دو مورد می‌تواند منجر به سنگ صفراوی شود. همین طور طی سه ماهه سوم بارداری به علت تغییر در ترکیب ذخیره اسید صفراوی و ظرفیت حمل کلسترول صفرا، اشباع کلسترول افزایش قابل توجهی پیدا می‌کند که این خود به تشکیل سنگ کیسه صفرا کمک می‌کند.
نژاد: در میان برخی از نژاد‌ها میزان ابتلا به سنگ صفرا بیشتر است. همچنین داشتن سابقه‌ خانوادگی از ابتلا به آن، در بروز این مشکل ‌ بین بستگان موثر است.
جنسیت: خانم‌ها به ویژه آنهایی که حامله شده‏اند و خانم‌های چندزا که زایمان‌های مکرر داشته‌اند بیشتر در معرض خطر هستند. به علت بالا بودن میزان هورمون استروژن در بانوان، ایجاد سنگ‌های صفراوی به نسبت سه به یک در زنان شایع‌تر است.
سن: افراد بالاتر از ۶۰ سال احتمال بیشتری برای تشکیل سنگ صفراوی نسبت به افراد جوان‌تر دارند.
داروهای پایین آورنده سطح کلسترول: داروهایی که سطح کلسترول را در خون کاهش می‌دهند، مانند کلو فیبرات در حقیقت میزان کلسترول تشکیل شده در صفرا را افزایش می‌دهند.
دیابت: افرادی که دچار بیماری قند هستند، عموما دارای سطوح بالا از نوعی چربی به نام‌ تری‌گلیسیرید هستند که می‌تواند خطر تشکیل سنگ صفرا را افزایش دهد.
کاهش وزن سریع: از آنجا که بدن چربی را طی کاهش وزن سریع متابولیزه می‌کند، این مسئله باعث می‌شود کبد، کلسترول اضافی را به درون صفرا ترشح کند. 10تا 20 درصد افرادی که به کمک غذاهای بسیار کم کالری به سرعت یا به میزان زیادی وزن کم می‌کنند، گرفتار سنگ کیسه صفرا می‌شوند. همچنین دیده شده است که ابتلا به یبوست، مصرف رژیم غذایی پر چرب، مصرف بیش از اندازه تخم مرغ، استعمال دخانیات و فقدان ورزش و فعالیت بدنی نیز در ایجاد رسوب صفراوی موثر هستند.


** نشانه های حمله سنگ های صفراوی چیست؟


حمله سنگ صفراوی اغلب به دنبال یک غذای چرب اتفاق می‌افتد. درد ثابت در ناحیه بالایی شکم با ارجحیت در سمت راست که به سرعت افزایش می‌یابد و از ۳۰ دقیقه تا چند ساعت طول می‌کشد، یرقان، زرد شدن رنگ پوست و سفیدی چشم‌ها، مدفوع سفالی رنگ، تیره شدن ادرار، درد مابین دو کتف، درد زیر کتف راست، تب و لرز، تهوع و استفراغ، نفخ شکم، عدم تحمل غذاهای چرب، قولنج، آروغ زدن، گاز و سوءهاضمه از نشانه‌ها هستند. به طور معمول، درد 1تا چند ساعت بعد از صرف غذا شروع می‌شود ولی گاهی بلافاصله بعد از مصرف غذا هم ظاهر می‌شود و خود را به شکل زخم‌های اثنی عشر نشان می‌دهد، منتها با این تفاوت که با خوردن غذا بهتر نمی‌شود و تنها با دل به هم خوردگی و استفراغ کردن آرام می‌گیرد.


** راه های تشخیص سنگ های صفراوی چیست؟


زمانی که احتمال می‌رود عامل ایجاد نشانه‌های بیان شده، سنگ صفراوی است، پزشک سونوگرافی را درخواست می‌کند. سونوگرافی از امواج صوتی برای ایجاد تصویر اعضا استفاده می‌کند. اگر سنگ وجود داشته باشد، امواج صوتی به آن برخورد کرده و بازمی‌گردند و محل آنان نشان داده می‌شود. سونوگرافی حساس‌ترین و اختصاصی‌ترین آزمایش برای سنگ‌های صفراوی است. سی‌تی اسکن، ام‌آر‌‌آی و "‌کوله سنتی گرافی‌" با استفاده از ماده حاجب رادیو اکتیو نیز برای تشخیص ممکن است درخواست شوند.نشانه‌های سنگ‌های صفراوی شبیه حمله قلبی، آپاندیسیت، زخم‌ها، سندرم روده تحریک‌پذیر، فتق نافی، پانکراتیت و هپاتیت هستند، بنابراین تشخیص صحیح بسیار اهمیت دارد.


** راه های درمان آن چگونه است؟


در بیشتر موارد وجود سنگ‌های صفرا بدون درد بوده و نیاز به درمان ندارند اما مهم‌ترین راه درمان سنگ‌های صفراوی علامت‌دار که سبب بروز حمله‌های صفراوی می‌شوند، جراحی است. به جراحی خارج کردن کیسه صفرا،
«کوله سیستکتومی» گفته می‌شود که بیشتر از طریق «لاپاراسکوپی» انجام می‌گیرد. در این جراحی، جراح چند برش کوچک روی شکم می‌دهند و ابزار جراحی را به همراه یک دوربین ویدئویی بسیار کوچک وارد شکم می‌کند. سپس به کمک ابزار جراحی، مجرای کیسه صفرا بریده شده و کیسه صفرا از طریق یکی از برش‌های کوچک بیرون آورده می‌شود. در این روش بیماران درد و عوارض کمتری نسبت به جراحی باز شکم دارند. این افراد اغلب یک شب را در بیمارستان سپری می‌کنند و بعد از چند روز استراحت به زندگی عادی خود باز‌می‌گردند. درمان غیرجراحی در موقعیت‌های خاص به کار می‌رود، به طور مثال زمانی که بیمار نتواند جراحی را تحمل کند و فقط برای سنگ‌های کلسترولی. داروهایی از اسیدهای صفراوی ساخته شده‌اند که برای از بین بردن سنگ‌ها استفاده می‌شوند. ممکن است درمان برای از بین بردن تمام‌ سنگ‌ها ماه‌ها و سال‌ها ادامه پیدا کند. استفاده از امواج مافوق صوت پر‌قدرت برای شکستن سنگ و تبدیل آن به قطعات کوچک قابل دفع (مانند شکستن سنگ‌های کلیه) نیز راه دیگری است. البته در درمان‌های غیرجراحی، سنگ‌ها تمایل به تشکیل مجدد دارند زیرا هنوز کیسه صفرا وجود دارد.


** آیا عمل جراحی سنگ کیسه صفرا عوارضی دارد؟


بله، در برخی موارد درعمل سنگ کیسه صفرا برخی عوارض پس از عمل مشاهده می شود که عبارتند از :
نشت صفرا: ممکن است بعد از عمل جراحی، از مجاری ریزی به نام" لوشکا" در بستر کیسه صفرا (معمولا حین عمل قابل دیدن نیستند) مقداری صفرا نشت کند که اگر مقدار آن کم باشد یا با درن تخلیه شود ، مشکلی ایجاد نمی کند. نشت مقدار زیاد صفرا می تواند نشانه نشت از مجرای کیسه صفرا یا آسیب به مجاری صفراوی بزرگ (مجرای مشترک یا مجرای کبدی) باشد که نیاز به بررسی و درمان قاطع دارد و ماندن مقدار زیاد صفرا درشکم می تواند منجر به "پربتونیت "یا "آبسه" داخل شکمی شود.
عوارض عفونی: شامل آبسه و پریتونیت (عفونت منتشر داخل شکم) بعد از عمل می شود. به دنبال تجمع مقداری صفرا یا خون و خونابه و آلوده شدن آن به باکتری ها ایجاد می شود. در بیماران با التهاب شدید کیسه صفرا و بیماران مستعد به عفونت مثل دیابتی ها بیشتر دیده می شود و با تب، ضعف عمومی و بی حالی خود را نشان می‌دهد و به درمان قاطع نیاز دارد و درمان آن ممکن است با درمان طبی یا تخلیه با سونوگرافی یا جراحی مجدد باشد.
سنگ باقیمانده: ممکن است حین یا قبل عمل جراحی کوله سیستکتومی، سنگ صفرا داخل مجرای صفرا رفته باشد و بعد از عمل خود را با درد شدید و یرقان و گاهی تب و لرز نشان دهد که با انجام بررسی های آزمایشگاهی و سونوگرافی قابل تشخیص است و درمان ارجح اندوسکوپی مجاری صفراوی یا همان ERCPاست که می تواند به عنوان تشخیص هم استفاده شود و گاهی برای درمان آن نیز جراحی مجدد نیاز می شود.


** آیا بدون کیسه صفرا می توان زندگی کرد؟


خوشبختانه کیسه صفرا عضوی است که افراد می‌توانند بدون آن زندگی کنند. از دست دادن آن حتی نیازی به تغییر دادن رژیم غذایی ندارد. وقتی کیسه صفرا برداشته می‌شود، صفرا مستقیما به داخل روده کوچک می‌رود. برداشتن کیسه صفرا معمولا درد را برطرف کرده و ممکن است نشانه‌های سوءهاضمه را کاهش دهد. البته در تعداد کمی از این افراد، اسهال دیده می‌شود. پرهیز از غذاهای چرب، آبکی و ادو‌یه‌دار و استفاده از داروهای ضداسهال با تجویز پزشک توصیه می‌شود. باید توجه داشت خانم‌هایی که قرص‌های خوراکی جلوگیری از بارداری مصرف می‌کنند و به وجود نشانه‌های ابتلا به سنگ صفرا مشکوک هستند، باید با پزشک خود مشورت کنند.


**توصیه پایانی ...


از آنجا که عامل ایجادکننده حدود 90 درصد سنگ‌های صفراوی، کلسترول است، رژیم کم‌چربی و کم‌کلسترول توصیه می‌شود. افراد دارای سنگ کیسه صفرا یا مستعد به ابتلا، بهتر است از چربی‌های گیاهی و غیراشباع به ویژه روغن زیتون به عنوان جایگزینی برای چربی‌های حیوانی استفاده کرده و غذاهای گیاهی و سبزیجات تازه را به میزان بیشتری در رژیم غذایی خود بگنجانند. مصرف سبزیجات فراوان و میوه‌ها به دلیل فیبر بالای آنها برای تمام این افراد توصیه می‌شود.غلات کامل، سبوس و نان‌های سبوس دار باید در رژیم غذایی این افراد گنجانده شود زیرا سبوس این خاصیت را دارد که به مواد صفراوی ریخته شده به روده متصل شده و آنها را از بدن دفع کند. بهترین راه تامین چربی عبارت از استفاده از چربی‌های گیاهی، گوشت لخم، شیر کم‌چرب و گوشت ماهی است. چربی‌های قابل رویت باید به طور کامل از گوشت پاک شود و غذاها بیشتر از طریق پخت کردن و برشته کردن تهیه شوند.