مواجهه ما با غرب ابعاد گسترده ای دارد؛ از مواجهه در عرصه سیاست و اقتصاد گرفته تا مواجهه در عرصه علم و دانشگاه و تا مواجهه با محصولات فرهنگی و هنری. سبک زندگی که لایه رویین و بیرونی تمدن غرب است، نزدیک ترین و جذابترین بخش این تمدن است که به تهاجم به همه فرهنگ‌های غیرغربی برخاسته و طی فرایندی تدریجی و نرم، مخاطبان را به مصرف کالاهای مختلف در عرصه‌های پوشش، موسیقی، سینما، تغذیه، گیم و ده ها موضوع دیگر عادت می‌دهد تا از آن طریق بتواند ذهن و اندیشه مخاطبان خود را تسخیر کند. در این بین حوزه لوازم التحریر یکی از عرصه هایی است که این تقابل به نحوی عینی و ملموس در آن مشاهده می‌شود.
«اوضاع فرهنگی لوازم التحریر موجود در بازار اصلا مناسب نیست»؛
این را بسیاری از پدر و مادرهایی می‌گویند که این روزها برای خرید لوازم مدرسه فرزندان خود راهی بازار و فروشگاه‌ها شده‌اند. اول مهرماه هر سال کودکان ما با شور و اشتیاق پای به مدرسه می گذرانند تا با فرهنگ غنیایرانی و آموزه های دین مبین اسلام آشنا شوند، اما این درحالی است که آموخته های خود را بر دفترهایی ثبت می کنند که طرح جلد آنها تصاویری از قهرمانان هالیوود و کارتون هایی است که انحراف فکر و قلب کودکان وجوانان این مرز و بوم را نشانه گرفته است.
تا پیش از این تصاویر نقش بسته بر دفتر و کیف و کفش دانش آموزان گرفته بیشتر درباره کارتون‌های هالیوودی مثل بن‌تن و مرد عنکبوتی و انگری‌بردز بود، حالا چند سالی است که به اینها تصاویر خوانندگان و بازیگران هالیوود مثل «برتز»، «هانا مانتانا»، «جاستین بیر» و… هم اضافه شده است.
در همین رابطه محمد سرشار رییس حوزه هنری کودک و نوجوان می‌گوید: در حالی که نظارت بر کتاب‌ها، فیلم‌ها، پویانمایی‌ها و … با سازوکارهای مشخص قانونی اعمال می‌شود، متاسفانه بازار لوازم تحریر، به حال خود رها شده و براساس محصولات موجود در بازار می‌توان گفت عملاً نظارتی بر جنبه‌های فرهنگی لوازم تحریر نمی‌شود.
وی معتقد است که:«بررسی‌ها نشان می‌دهد بسیاری از شخصیت‌های برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای، به بازار اقلام مورد نیاز کودک و نوجوان وارد و نه تنها آثار هنری غیرمجاز، طرح جلد دفاتر مشق و جامدادی و دیگر لوازم تحریر را به تسخیر خود درآورده‌اند بلکه در مرحله‌ای هشدارآمیزتر، نشانه‌ها و نمادهای غیراخلاقی و گاه جنسی، از طریق لوازم تحریر، فضای ذهنی کودکان و نوجوانان را شکل می‌دهند».
ما در این نوشتار قصد نداریم به گله و شکایت از وضع نابسامان به وجود آمده به واسطه تهاجم فرهنگی غرب و کم کاری جبهه خودی بپردازیم، بلکه به عکس می‌خواهیم نشان بدهیم که چه ظرفیت‌ها و توانایی‌هایی در این عرصه وجود دارد که با استفاده از آن می‌توان شیوه‌ای جدید برای مقابله با این تهاجم و ترویج سبک زندگی خودی پیشنهاد کرد.
از حدود یکی دو سال پیش، جمعی از اهالی فرهنگ و هنر انقلاب اسلامی بر آن شدند تا به تولید لوازم التحریر با مضامین و فرم ایرانی–اسلامی اقدام نمایند. این فعالیت که در قالب چند گروه غالبا غیردولتی شکل گرفته بود، تلاش کرد تا با خلق کاراکترهایی به الگوسازی صحیح برایکودکان و نوجوانان ایرانیبپردازد که در ادامه چند نمونه از این طرح‌ها عرضه می‌گردد.
سینا،ثنا و ثمین
شاید بتوان گفت اولین لوازم التحریر اسلامی توسط انتشارات تلاوت آرامش وابسته به موسسه فرهنگی هنری کاربردی خیبر تولید شد. این انتشارات با طراحی دو کاراکتر دختر به نام‌های «ثنا» و «ثمین»که دو خواهر شاد و محجبه بودند، کار خود را شروع کرد.کمی بعد کاراکتر پسرانه«سینا»با لقب «سینا جستجو»، نیز بدان‌ها اضافهشد و بر روی طرح جلد دفاتر تحریر قرار گرفت. این محصولات از نظر کیفیت کاغذ وصحافی در مقابل نمونه های موجود در بازار در مرحله بهتری قرار داشت و به لحاظ گرافیکی و رنگ آمیزی نیز متناسب با نیاز مخاطبان در نظر گرفته شده بود.
ثنا و ثمین
بعدها این شخصیت‌ها بر روی کیف‌های مدرسه هم قرار گرفتند و به تازگی برچسب (یا به اصطلاح بچه‌ها عکس برگردان) این محصولات نیز طراحی شده است، که بدین لحاظ هم انتشارات تلاوت آرامش از پیشروان عرصه محسوب می شود.
به لحاظ محتوایی تمایز اصلی تصاویر این است که ثنا و ثمینهر دو محجبه اند با این حال مثل دختران دیگر در همه عرصه های اجتماعی فعالیت می‌کنند. آنها علاوه براینکه برای کارهای عبادی، مثل نماز خواندن و تلاوت قرآن اهمیت قائل هستند، به مطالعه، هنر، تحصیل،و اینکههمیشه تمیز و مرتب باشند، به ورزش و سلامتیخود اهمیت می‌دهند.مثلا در طرح جلدهاییثنا را در حالی نشان می‌دهد که وقتی چادر بر سر دارد، عکاسی و رانندگیمی‌کند و به سفر برود، ثَمین هم با اینکه کوچکتر است، چادری مخصوص خودش دارد همیشه ثنا را همراهی می‌کند.
این نوع کاراکترسازی به نظر موفق از آب درآمده است. البته کاراکتر سینا ظاهرا چندان جذاب نیست. چون هم به لحاظ ظاهریشبیه به شخصیت‌های کارتون «فوتبالیست‌ها» شده و هم در موقعیت‌های مختلف که طراحی شده کارتونی وکمی انتزاعی شده است. اشکال دیگر این طراحی این است که خنثی است و حاوی هیچ بیان آموزنده ای نیستند و تنها سینا را در موقعیت‌های مختلف نشان می دهد.
پارسا و پروانه ها
موسسه«روشنای زندگی»نیز برای عجین شدن دانش آموزان اقدام به ارائه دفتر مشق هایی با تصاویری از قهرمانان ملی و شخصیت های مذهبی کرده است.شخصیت های کودک پسندی مانند پارسا (برای پسرها)، پروانه ها (برای دختران) با همین هدف طراحی شده است.البته تمرکز اصلی این انتشارات بر استفاده از طرح جلد شخصیت‌های مذهبی و انقلابی است؛ طرح های جلد شهید چمران، امیر کبیر، امام خمینی (ره)، میرزا کوچک خان، شهید احمدی روشن، دکتر حسابی، شهید بابایی، شهید باکری، شهید همت، آیت ا… مجتبی تهرانی و…از جمله این نمونه هاست که مورد استقبال دانش آموزان و خانواده های آنها قرار گرفته است.
تصویرسازی زیبا و ارائه طرح گرافیکی از شخصیت‌های دفاع مقدس وبرنامه‌های کودک محبوب تلویزیونی وجه بارز طرح های این انتشارات است؛ یکی از اقدامات مؤسسه روشنا برای ترویج فرهنگ اسلامیاستفاده از شخصیت‌های سریال مختارنامه همانند «کیان»، «ابراهیم مالک اشتر» و شخصیت «مختار» که در نوع خود جالب توجه است.
کانون پرورش فکری و طرح‌هایی ایرانی
چندی پیش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان طی فراخوانی، با برپایی مسابقه‌ای برای طراحی دفتر و نوشت‌افزار تلاش کرد تا در این میدان قدم گذاشته و نمادهای ایرانی و اسلامی را بر روی این حامل‌های فرهنگی دانش‌آموزان حک کند.در این راستا نمادهایی از تاریخ کهن و تاریخ معاصر ایران برای دفتر و نوشت‌افزار کودکان و نوجوانان طراحیشد که ازجمله این تصاویر می‌توان به آثار باستانی، شخصیت‌های تاریخی، فرهنگی و حماسی، آیین‌ها، ترانه‌ها، لباس‌ها و… اشاره کرد.
غلبه فضای ایرانی باستان (و نه اسلامی) و همچنین بیش از حد انتزاعی بودن برخی از طرح جلدها، از جمله نقاط ضعف این تولیدات است. یعنی بیشتر طرح جلدها، فضای افسانه‌های ایرانی را به ذهن متبادر می‌کنند، که اگرچه در مقایسه با تصاویر باربی و بن تن بسیار ارزشمند است، اما خلأ نمادها و محتوای اسلامی در این بین مشاهده می‌شود.
دفتر تحریر ایام؛دفتری با طرح پهپاد
به گفته مسئول واحد ایام ـ وابسته به دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ـ پیشنهاد اولیه این بود که برای طرح جلد دفتر خود دست به خلق شخصیت بزنیم و سپس تصاویرش را روی جلد دفترچه‌ها کار کنیم. اما چون تولید شخصیت‌های کارتونی بسیار هزینه‌بر بود و از نظر مالی و زمانی در حد توان ما نبود، به همینخاطر به سراغ طرح‌های موجود رفتیم. طبق نظر کارشناسان بر اساس چند محور به سراغ شهدای هسته‌ای و شخصیت‌های تاریخی مانند مختار و شهید بابایی که به تازگی سریال‌هایشان پخش شده و مورد استقبال قرار گرفته بودند، رفتیم. در این سریال‌ها روح شهادت‌طلبی و آزادیخواهی بود که می‌توانست در ذهن مخاطب اثر خوبی بگذارد. بر اساس موضوعات فوق، حدود ۲۵ طرح جلد دفتر تولید و چاپ شد، که مورد استقبال هم قرار گرفت.
نکته ای که بین طرح جلدهای این انتشارات خودنمایی می‌کند، توجه به تزریق روح امید و خودباوری بین کودکان و نوجوانان ایرانی است. این انتشارات با هدف‌گیری دقیق و عامدانه معرفی توانمندی‌های ایران در عرصه‌های مختلف علمی و فناوری، توانسته کودکان و نوجوانان را با موفقیت‌های جمهوری اسلامی آشنا و آنها را به طی کردن مسیر علمی خود در این زمینه تشویق کند، که در مقایسه با سایر طرح جلدها، بیشترین قوت محتوایی را دارد.
برای مثال در یکی از طرح ها تعدادی کودک ایرانی نشان داده می شود که در حال بازی با پهباد آمریکایی به گروگان گرفته شده توسط ایران هستند، که هم به لحاظ بار طنز طرح جذابی است و هم تحقیر دشمن امریکایی را که با پهپادهای خود قصدجاسوسی از ایران داشت را در خود مستتر دارد. البته به این طرح جلدها هم اشکالاتی وارداست و آن نداشتن الگو و طرحی دخترانه است که امیدواریم با گذر زمان این نقیصه نیز جبران شود.
جمع بندی:
حدود ۱۳ میلیون و ۵۰۰ هزار دانش‌آموز در سطح کشور وجود دارند که اگر هر دانش‌آموز در سال فقط ۶ دفتر استفاده کند، به طور میانگین در کشور به حدود ۸۰ میلیون جلد دفتر نیازمندیم، این در حالی است که هم اکنون بخش اعظمی از این نیاز توسط واردات و آن هم با تصاویر غربی تأمین می شود. بنابراین تولید این دفترچه‌ها می‌تواند شروع خوبی برای بومی‌سازی لوازم مصرفی دانش‌آموزان و دانشجویان و در مرحله بعدی لوازم مصرفی خانواده‌ها باشد. به امید آن روز.
