سرمایه ای به نام نیروی انسانی/ فرزند بیشتر زندگی شادتر

گاهی برای ورود مناسب به یک بحث تلنگری نیاز است. اجازه دهید این تلنگر از سوی «بنیاد بیل و ملیندا گیتس» باشد که یکی از قدرتمندترین بنیاد‌های خیریه در جهان است. مدیریت این بنیاد را «بیل گیتس» و همسرش «ملیندا» که فعال حقوق بشر است و به‌عنوان یکی از سردمداران و مروجین کاهش جمعیت در دنیا شناخته می‌شود، به عهده دارند. ملیندا گیتس در صفحه شخصی خود در توییتر با اشاره به ایران می‌نویسد: «سریع‌ترین کاهش نرخ فرزندآوری به ازای هر زن در تاریخ دنیا در ایران اتفاق افتاده است!» وی در همین توییت به اواخر دهه ۹۰ میلادی اشاره می‌کند و می‌گوید: «جایی که بزرگ‌ترین کارخانه تولید وسایل پیشگیری از بارداری در جهان، در دهه ۹۰ در آن برپا شد.» مقصود خانم گیتس همان برنامه کنترل جمعیت یا چیزی بود که با نام «تنظیم خانواده» در ایران به راه افتاد و توانست تأثیر زیادی بر کاهش جمعیت ایران بگذارد. آمار‌ها حکایت از آن دارد که تا ۲۰ سال آینده ایران کشوری سالمند و پیرترین کشور منطقه خواهد شد. کمیسیون تازه تأسیس جمعیت مجلس یازدهم نیز اعلام کرده است که اگر از پنجره جمعیتی فعلی عبور نکنیم، باید اوج‌گیری بحران سالمندی را در دهه ۱۴۳۰ شاهد باشیم. در‌حالی‌که هنوز زیرساخت‌های کشور برای جمعیت سالمند آماده نشده است.

وضعیت فرزندآوری در سال‌های اخیر

بر‌اساس گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی، در سال ۱۳۹۸ نرخ زاد و ولد در کشور با ۵/ ۱۴ تولد به ازای هر هزار نفر به کمترین حد خود در ۵۰ سال گذشته رسیده است. در این گزارش آمده است که از سال ۱۳۸۰ تا سال ۱۳۹۴ میزان موالید در کشور افزایش داشت، اما پس از سال ۱۳۹۴ به علت خالی شدن توان درونی جمعیت، تعداد تولد‌ها با شیب تقریباً تندی شروع به کاهش کرد. در سال ۱۳۹۷ میزان موالید کشور نسبت به سال قبل با کاهش بیش از ۸ درصدی مواجه شد که در دو دهه اخیر بی سابقه بود. در شش ماهه اول سال ۱۳۹۸ نسبت به شش ماهه اول سال ۱۳۹۷ این تعداد با ۱۳درصد کاهش مواجه شد و کاهش بیش از ۹۲ هزار تولد را به همراه داشت. تعداد تولد‌های سال ۱۳۹۷ در مقایسه با سال ۱۳۹۴ نشان‌دهنده کاهش ۲۰۳ هزار و ۷۱۰ نفری موالید است. همچنین، میزان موالید از حدود ۲۰ در هر هزار نفر جمعیت در سال ۱۳۹۴ با کاهشی محسوس به ۷/ ۱۶ در هر هزار نفر جمعیت در سال ۱۳۹۷ رسید. طبق برآورد‌های انجام شده بر مبنای نتایج سرشماری، جمعیت ایران در پایان نیمه اول سال ۹۸ به ۸۲ میلیون و ۷۷۶ هزار و ۲۷۰ نفر رسیده است. نرخ رشد جمعیت ایران نیز از ۲۹/۱ درصد در سال ۱۳۹۰ به ۲۴/ ۱ درصد در سال ۱۳۹۵ رسید. طبق این گزارش، برآورد‌ها نشان می‌دهد که نرخ رشد جمعیت در حال حاضر به حدود یک درصد رسیده است و پیش‌بینی می‌شود کشور در سال‌های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه شود. برخی کارشناسان تحولات جمعیت می‌گویند تاریخچه تحولات جمعیت ایران فراز و نشیب‌های زیادی طی کرده است، اما ظاهراً بناست سال ۱۳۹۸ سال ثبت رکورد‌های تاریخی در پیشینه تحولات جمعیت ایران باشد. سال ۱۳۹۸ تاکنون دو رکورد را به نام خود ثبت کرده است. نخست رکورد کاهش بیش از ۱۷۰ هزار تولد فقط در یک سال و رسیدن آمار تولد‌های کل کشور به رقم یک میلیون و ۱۹۶ هزار تولد و دوم کاهش نرخ رشد جمعیت ایران برای نخستین‌بار در تاریخ کشورمان به کمتر از یک درصد!

عوامل کاهش نرخ زاد و ولد

جز عواملی که در کاهش امر ازدواج مؤثرند، عوامل دیگری وجود دارند که در کاهش نرخ زاد و ولد اثرگذار هستند. لازم به ذکر است اسناد بالادستی و قوانین مربوط به افزایش جمعیت، تسهیل ازدواج و فرزندآوری بر زمین مانده و آمار‌ها نشان می‌دهد که ما همچنان در مسیر درستی از نظر جمعیتی قدم برنمی‌داریم. از منظر جمعیت‌شناسی نرخ زاد و ولد به معنی متوسط تعداد فرزندانی است که یک زن در طول عمر خود متولد می‌کند. تحقیقات گوناگون نشانگر آن است که این نرخ در سال‌های اخیر دائماً رو به کاهش بوده است، بنابراین این پرسش مطرح می‌شود که با وجود مطالبه اطرافیان زوج‌ها و همچنین با وجود آنکه فرزند محصول عشق و عاطفه و حاصل تمایل به بقای نسل است، چرا فرزندآوری از سوی زوج‌های جوان تا این حد به تأخیر می‌افتد؟ عوامل متعددی در این خصوص مؤثرند که ما به بخشی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.

عوامل اقتصادی: شرایط اقتصادی از عوامل مهم کاهش نرخ زاد و ولد و رکورددار شدن آن است. بسیاری از زوج‌های جوان مطمئن نیستند که در صورت فرزندآوری در شرایط اقتصادی کنونی بتوانند از عهده هزینه‌های آن برآیند. برخی از این هزینه‌ها را می‌توان در مواردی همچون خورد و خوراک، پوشاک، بهداشت و درمان، آموزش، حمل و نقل، تفریح و فراغت در نظر گرفت. امروزه هزینه مدارس غیر‌انتفاعی و برخی دانشگاه‌ها کمرشکن است. تمایل بچه‌ها به مهاجرت از دغدغه‌های مهم برخی خانواده‌هاست. ازدواج فرزندان در بسیاری از اوقات با مقوله‌هایی همچون شغل، مسکن، معیشت و خودرو گره خورده و از سوی دیگر نرخ بیکاری بالاست. تأمل در چنین مواردی می‌تواند به قدر کافی بازدارندگی ایجاد کند. البته این مشکل به‌تن‌هایی بازدارنده نیست، زیرا در میان ثروتمندان نیز با وجود وضعیت مادی مناسب شاهد کاهش زاد و ولد هستیم.

سطح توقع خانواده‌ها: امروزه سطح توقع خانواده‌ها نیز از جمله مسائلی است که به مشکلات زوجین افزوده است. از این رو توصیه می‌شود خانواده‌ها از جهات گوناگون کفو یکدیگر بوده، از تراز یکسانی برخوردار باشند. البته انتخاب «سبک زندگی مینیمال» نیز می‌تواند در رفع این مشکل کارگشا باشد. در سبک زندگی مینیمال دغدغه «داشتن» را کم کرده، در عوض برای امور مهمی نظیر «خانواده» جا باز می‌کنیم. برای کار‌های مطلوب همچون مطالعه و ورزش و هنر وقت ایجاد می‌کنیم. خدمت به مردم را سرلوحه کار خویش قرار داده، ترس از شکست را کمتر و اعتماد به نفس را بیشتر می‌کنیم. انتخاب چنین سبک زندگی آرامش‌بخشی می‌تواند به بهبود شرایط خانواده انجامیده، کاهش انتظارات دو طرف را به همراه داشته باشد.

عوامل اجتماعی: برخی خانواده‌ها با شرایط اجتماعی خاصی مواجهند که در کاهش نرخ زاد و ولد مؤثر است. اینکه هیچ وقت برای فرزندآوری دیر نیست؛ مهم این است که نسلی از انسان باقی بماند. پدر و مادر شدن تجربه‌ای است که با یک بار بچه‌دار شدن نیز حاصل می‌شود. یا اینکه با صبر و حوصله می‌توان دریافت که اساساً زوجین با هم سازگارند یا نه! اینکه وجود فرزند می‌تواند مانع بزرگی بر سر راه طلاق باشد. اینکه هر چیزی که با خودمحوری، لذت و شهوت همخوانی نداشته باشد، باید از سر راه برداشته شود و قطعاً وجود فرزند مخل آسایش و رفاه زوجین، پیشرفت تحصیلی و تفریح و استراحت آنان است. اینکه سبک زندگی ایرانی باید متأثر از زندگی غربی بوده، از ویژگی‌های زندگی اروپایی و امریکایی تبعیت کند. اینکه فرزند کمتر لزوماً به زندگی بهتر می‌انجامد... و حتی اینکه نگهداری سگ و گربه با هزینه‌های هنگفت می‌تواند جایگزین فرزندآوری باشد. آسیب‌های اجتماعی نظیر طلاق، لزوم کار کردن زن و مرد برای گردش چرخ زندگی و تحصیل زنان نیز از جمله عواملی است که می‌تواند در کاهش فرزند‌آوری اثرگذار باشد. در یک مجموعه کلی به نظر می‌رسد خانواده‌ها، جامعه و نخبگان حاضر به پذیرش مسئولیت خود در این زمینه نیستند و این امر هزینه‌های مادی و معنوی را برای کشور به بار می‌آورد. سیاست‌های غلط دولت‌ها در کاهش امکانات کمک معیشتی به خانوار‌های پراولاد نیز در امتناع خانواده‌ها از فرزندآوری بی‌تأثیر نیست. همچنین دسترسی آسان به وسایل جلوگیری از حاملگی نیز از مواردی است که نقش آن در کاهش فرزندآوری انکارنشدنی است.

اکنون و در پایان این مقال برای آنکه با بارقه‌های عشق و امید به این بحث خاتمه دهیم، به بیان برخی مزایای جامعه جوان اشاره می‌کنیم. پیش از آن خاطر نشان می‌کنم که هر چه دین بزرگ ما اسلام بر فرزندان پرشمار تأکید ورزیده است، دشمنان ما از کم فرزندی ما حمایت کرده، انواع و اقسام برنامه‌ها را پیش می‌گیرند که جامعه ما را به سمت پیری و فرسودگی ببرند.

جامعه جوان فعال و پویاست. فرزندان پشت سر هم مونس و همدم یکدیگرند، به‌راحتی اوقات فراغت هم را پر کرده، خانواده را از کسالت و بی‌تحرکی در می‌آورند و موجب نشاط و شادابی خانواده می‌شوند. جوان از بالاترین پتانسیل برخوردار است. آینده‌پژوه و مطالبه‌گر است. مجهز به علم و دانش است؛ دانشی که سلطان است و عامل تفوق و برتری است. چرخ اقتصاد و فرهنگ به دست پرتوان جوان می‌گردد. گره‌ها به دست نسل جوان باز می‌شود و جوامع با وجود جوانان از دیگران بی‌نیاز می‌شوند. روح غیرت، شجاعت و حمیت در نسل جوان زنده است. جوان دشمن‌ستیز و آماده مقابله احتمالی با دشمن است.

عضو هیئت علمی

پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی

منبع: روزنامه جوان

انتهای پیام/ن