معجزه شگفت انگیز نجومی قرآن(1)
گروه دین و اندیشه «تیتریک» ؛
بخش اول
چکیده
یکی از ابعاد اعجاز قرآن، اعجاز علمی است؛ برخی از مسائل علمی تا زمان نزول قرآن و حتی قرنها بعد از آن، برای مردم ناشناخته بود و قرآن آن را با ظرافت خاصی بیان کرد. از جمله این مسائل، گزارههایی نجومی است؛ مانند: آغاز آفرینش، اجرام آسمانی و پایان جهان که در قرآن به آنها اشاره شده است.
مفسران و نویسندگان در بسیاری از این موارد، ادعای اعجاز کردهاند؛ در حالی که شرایط و ضوابط معتبر در اعجاز در آنها وجود ندارد. در این مقاله پس از بیان معیارهای اعجاز علمی، موارد ادعای اعجاز نجومی مطرح و بررسی شده است.
با بررسی موارد ادعایی اعجاز نجومی میتوان به این نتیجه رسید که اعجاز علمی در سه مورد (جاذبه عمومی، سختی تنفس و کمبود اکسیژن در آسمان و حرکتهای خورشید) هست و در برخی موارد اگر معیارهای اعجاز علمی فراهم آید، میتوان آنها را به عنوان مواردی از اعجاز مطرح کرد، مانند: گرچه امروزه میتوان این موارد را از شگفتیهای علمی قرآن شمرد، مانند، وجود موجودات زنده در خارج از زمین (شوری/29؛ نحل/49؛ انبیا/4)، گسترش آسمان (ذاریات/ 47) و نقش کوهها در حفظ زمین (نبأ/ 7).
واژههای اصلی: قرآن، اعجاز علمی، اعجاز نجومی، تفسیر، کیهانشناسی، آسمان، زمین.
مقدمه
قرآنکریم معجزه جاویدان پیامبر گرامی اسلام است که برای تربیت و هدایت انسانها از طرف خداوند متعال نازل شده است. این کتاب عزیز از جهات متعددی اعجاز گونه است و فصاحت و بلاغت، قوانین متعالی، برهانهای محکم، نبود اختلاف و برخورداری از نظم، موسیقی و آهنگ آن دارای اعجاز است.
یکی دیگر از ابعاد اعجاز قرآن، نکات علمی آن است؛ موضوعها و مسائل علمی که تا آن زمان ناشناخته بود و حتی در برخی موارد تا قرنها بعد هم ناشناخته ماند. رهاورد اعجاز علمی، علاوه بر اثبات صدق نبوت پیامبر اعظم اسلام9، اثبات تعارض نداشتن علم و دین و خودباوری مسلمانان است و موجب کنجکاوی و تفکر انسانها در طبیعت میگردد. در این مقاله معیارهای اعجاز علمی بیان و آیاتی که درباره آن ادعای اعجاز نجومی شده است، ذکر و بررسی میشود.
پیشینه
اعجاز علمی در قرن اخیر و در پی گسترش تفسیر علمی مطرح شد و اعجاز نجومی از زیر شاخههای آن است و برخی از دانشمندان و مفسران در کتابهای تفسیری یا تکنگاریها به آن توجه و مواردی را به عنوان إعجاز نجومی قرآن مطرح کردهاند. در زیر به مواردی از آنها اشاره میشود.
1ـ ابوالعینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.2ـ احمدی، محمود، معجزات قرآن در عصر فضا و کامپیوتر.3ـ پاکنژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر.4ـ جبالیة، احمد، القرآن وعلم الفلک.5 ـ حجازی، سید عبد الرضا، رسالت قرآن در عصر فضا.6 ـ حلمی الغوری، ابراهیم، العلوم الفلکیة فی القرآن الکریم.7ـ حنفی، احمد، التفسیر العلمی للآیات الکونیة فی القرآن.8 ـ خوئی، سید ابوالقاسم، ترجمه جعفر سبحانی، اعجاز قرآن.
9ـ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن.10ـ زمانی، مصطفی، پیشگوییهای علمی قرآن.11ـ زغلول راغب محمد نجار، السماء فی القرآن الکریم.12ـ الزندانی، عبدالمجید، آیات الله فی الافاق.13ـ سادات، محمد علی، زنده جاوید و اعجاز جاویدان.14ـ سعدی، داوود سلمان، اسرا الکون فی القرآن.15ـ سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.16ـ سید جمیلی، الاعجاز الکونی فی القرآن.17ـ الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی.
18ـ شهرستانی، سید هبة الدین، ترجمه سیدهادی شهرستانی، اسلام و هیئت.19ـ صادقی، محمد، زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن.20ـ طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن.21ـ لبیب بیضون، الاعجاز العلمی فی القرآن.22ـ ماردینی، عبد الرحیم، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.23ـ ماهر احمد الصوفی، اعجاز القرآن من آیات الله فی السماء.24ـ محمد راتب النابلسی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة.25ـ محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.
26ـ محمود ابن عبد الرؤوف القاسم، فی مسیرة الاعجاز العلمی فی القرآن.27ـ مخلص، عبدالرؤوف، جلوه هایی جدید از اعجاز علمی قرآن کریم.28ـ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه.29ـ منصور حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم.30ـ نجفی، گودرز، مطالب شگفتانگیز قرآن.31ـ نوفل، عبدالرزاق، القرآن و العلم الحدیث.32ـ نیازمند شیرازی، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی.33ـ همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.34ـ یوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة المطهرة.35ـ یحیی شامی، علم الفلک، نشر دارالفکر العربی.
مفهوم شناسی
اعجاز
اعجاز از ماده «عجز» است و چند معنا برای آن ذکر شده است:الف: ضعف و ناتوانی (ابنمنظور، لسانالعرب،ج9، ص58؛ جوهری، صحاح اللغة، ج3، ص883؛ خلیل، ترتیب العین، ج1، ص 215).ب: درنگ کردن و تأخیر داشتن (مفردات الفاظ قرآن، ج2، ص553).ج: پایان و موخر چیزی (جوهری، همان، ج3، ص883؛ ابنفارس، معجم مغاییس اللغة، ج4، ص 233؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ج2، ص 553).د: فوت و از دست رفتن (طریحی، مجمعالبحرین، ج4، ص124؛ خوری، اقرب الموارد، ص 747).
با دقت در این معانی می توان گفت معنای اصلی ماده عجز «ضعف» است و معانی دیگر به آن باز میگردند، چون معنای مذکور، سبب یا نتیجه ضعف آن میباشند. واژه اعجاز، از باب أفعال و به معنای ناتوان کردن است (خوری، همان، ص 747)، زیرا آورنده معجزه دیگران را از آوردن مثل آن ناتوان می کند و ضعف آنان را برای انجام آن آشکار می سازد.
اعجاز علمی قرآن: در این اعجاز عناصر زیر یافت میشود.
1. نکته علمی که در موردش ادعای اعجاز شده است، به روشنی از آیه فهمیده شود.2. آن نکته علمی در عصر نزول قرآن با اسباب عادی قابل دسترسی نباشد.3. صحت آن گزاره علمی، بعد از نزول قرآن کشف شود.4. کسی پیش از نزول قرآن، به آن نکته علمی اشاره نکرد باشد.
نکته: اگر قبل از نزول قرآن، به صورت قولی نادر مطرح باشد، شگفتی قرآنی است؛ نه اعجاز قرآن(ر.ک.به: رضایی، پژوهشی در اعجاز علمیقرآن، ج1).
5. مطلب علمی که در موردش ادعای اعجاز شده است، تنها احتمال در آیه باشد. البته امکان و حتی وجود کاربرد لفظ در بیشتر از یک معنا در قرآن پذیرفته شده است. برای مثال، عبارتی قرآنی می تواند هم به گزارهای علمی ناشناخته برای مردم اشاره داشته باشد، هم گویای مسئلهای باشد که مردم از آن اطلاع داشتهاند. با توجه به این نکته، در مواردی که آیه علاوه بر مطلب اعجازی، بر مسائل دیگری نیز دلالت دارد، ممکن است خداوند نکته غیر اعجازی را اراده کرده باشد؛ بنابراین نمیتوان به طور قطع گزاره علمی را به آیه نسبت داد و آن را اعجازی علمی دانست.
موارد اعجاز از نگاه نویسندگان
در بسیاری از تفاسیر و تکنگاریهایی که در موضوع آیات نجومی قرآن به نگارش در آمده است، موارد فراوانی از ادعای اعجاز وجود دارد که آنها را نقل و بررسی میکنیم.قابل توجه این که این کتابها گاه به صراحت از واژه إعجاز علمی استفاده نمیکنند و تعابیری چون، «رازگویی قرآن»، «پیشگوییهای علمی قرآن»، «اسرار علمی قرآن» (سلیمان، القرآن والعلم، ص53) یا «اخبار علمی قرآن» (نوفل، القرآن والعلم الحدیث، ص 162) را به کار میبرند.
1) مراحل خلقت
قرآن کریم در آیات فراوانی به مدت آفرینش جهان اشاره کرده است. برخی از نویسندگان بیانهای قرآن را در این زمینه اعجازی علمی دانستهاند.إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیامٍ (اعراف/54؛ یونس/3؛ هود/ 7؛ حدید/ 4)، «در واقع پروردگار شما، خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید». تعبیر ستة ایام در مورد آفرینش جهان در آیات دیگر (سجده/ 4؛ فرقان/ 59؛ ق/ 38) نیز آمده است.
دیدگاه مفسران
دکتر موریس بوکای با ذکر این نکته که در تورات سخن از شش روز متعارف است و خداوند در روز هفتم به استراحت میپردازد و این روز همان فاصله واقع بین دو طلوع یا دو غروب متوالی خورشید برای ساکن زمینی است، به توضیح واژه یوم در آیات خلقت میپردازد و آن را به معنای «دوره» میداند. او به کار رفتن یوم در این معنا و نیز به میان نیامدن سخن از روز هفتم را از عجایب علمی قرآن میداند (بوکای، مقایسهای بین عهدین، قرآن و علم، ص183).
بررسی
مراحل آفرینش جهان، به طور اجمال، قبل از نزول قرآن در کتابهایی مانند تورات (کتاب مقدس/ سفر تکوین/ فصل اول و دوم) نیز مطرح بود و مردم جزیرةالعرب که با یهودیان مراوده داشتند، به طور طبیعی، از آن مطلع بودند. این نکته به معنای نبود معیار چهارم در این مورد است.
از طرفی همانگونه که برخی صاحب نظران بیان کردهاند تقسیمبندی مراحل آفرینش، امری نسبی و با توجه به اعتبارهای گوناگون است (رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج1، ص 128)؛ بنابراین نمیتوان «ستة ایام» را با تقسیمبندی علمی ویژهای تطبیق داد؛ البته این که در قرآن برخلاف تورات، روز هفتم و استراحت خدا مطرح نشده است، نشان از هماهنگی قرآن با علم دارد؛ گرچه در حدّ اعجاز نیست.
2) رتق و فتق
دیدگاههای فراوانی درباره آغاز آفرینش و مراحلی که جهان تاکنون پشت سر گذاشته، وجود دارد که یکی از آنها فرضیه «انفجار بزرگ» (Bi ban) است. برخی «رتق و فتق» را اشاره به این مرحله دانسته و آن را معجزه علمی قرآن شمردهاند. أَوَلَمْ یرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا (انبیاء/30)؛ «آیا کسانی که کفر ورزیدند اطلاع نیافتند که آسمانها و زمین پیوسته بودند، آن دو را گشودیم».
نکته علمی
نظریه «انفجار بزرگ» در اوایل قرن بیستم ارائه و با یافتههای «ادوین هابل» (Edwin hubble) (1919م) تأیید شد (اریک، فیزیکنوین، ص51). «جرج لمایتر» (eore lemaiter) بلژیکی و «ژرژ گاموف» (eore amow) روسی از اولین طرفداران این نظریه بودند (نیکلسون، 186 پرسش و پاسخ نجومی، ص 135؛ عدالتی، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، ص 89).
نظریه مذکور که به نظریه «ابر چگال» نیز مشهور است (مکل گراهیل، واژه نامه نجوم و اختر فیزیک، ص20) ادعا میکند که جهان آغازی داشت و به انتهایی میرسد (عدالتی، همان، ص 89)؛ بنابراین روزگاری «آتشگویی» وسیع از گازهای بینهایت چگال و سوزان با بیش از تریلیونها درجه حرارت (جهان چگونه زاده شد، ص22) که بیشتر متشکل از هیدروژن و هلیوم بود، وجود داشت. این آتشگوی، 15 میلیارد سال پیش منفجر شد [انفجار بزرگ] و انبساط آن به شهادت تغییر مکان سرخ، هنوز ادامه دارد (عدالتی، همان، ص 89).
با گذشت زمان، تراکم ماده در بسیاری از نقاط این توده منبسط شونده گاز، پدید آمد. این تراکمها، با جذب ماده از محیط اطراف رشد کردند و جهان به تودههای بسیار عظیمی از گاز، که هریک میرفت تا کهکشانی شود، تقسیم شد (ماید، نجوم به زبان ساده، ص155). از بین نظریههای موجود، این نظریه از لحاظ علمی مقبول ترین نظریه است.
دیدگاه مفسران
بسیاری از مفسران، متصل بودن آسمان و زمین به هم و جدا شدن آنها از یکدیگر را که در این آیه مطرح شده است، بر فرضیه انفجار بزرگ تطبیق کرده و آن را معجزه علمی قرآن معرفی کردهاند. از جمله این افراد میتوان طنطاوی (طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج10، ص199) و گودرز نجفی (نجفی، مطالب شگفتانگیز قرآن، ص17)، جواد افتخاریان (افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص235) و محمد سامی (سامی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ص34) را نام برد.
احمد محمد سلیمان نیز اشاره قرآن به این نکته علمی را نشانه علم غیب پیامبر و از اسرار علمی قرآن میداند (سلیمان، القرآن والعلم، ص53). سلیم الجابی آیه را گویای نظریه جدید اروپاییان (النظریه القرآنیه الکونیه حول خلق العالم، ص106) و عبدالرزاق نوفل اخبار علمی قرآن میشمرد (نوفل، القرآن والعلم الحدیث، ص162).
بررسی
برخلاف ادعای برخی نویسندگان، (نجفی، همان، ص 17) فرضیه انفجار بزرگ به رغم شواهد بسیار، هنوز به اثبات قطعی نرسیده است و نمیتوان آن را به عنوان فرضیهای اثبات شده در نجوم دانست.علاوه براین درباره رتق وفتق، احتمالاهای دیگری هم ارائه شده است (برای آگاهی از دیدگاهها ر.ک. به: مسترحمی، قرآن و کیهانشناسی، ص92) که شواهد و روایاتی (کلینی، اصولکافی، ج8، ص95؛ قمی، تفسیر قمی، ج2، ص 70) هم آن را تأیید میکند. از طرفی به گفته برخی صاحبنظران [1] آفرینش آسمان و زمین از جسمی بسیط در تورات اصلی نیز بود، بنابراین معیارهای سوم، چهارم و پنجم در این جا وجود ندارد و ادعای اعجاز نمیتواند صحیح باشد.
3) دخان
برخی از مفسران تعبیر «دخان» در قرآن را اشاره به مرحلهای از آفرینش جهان میدانند که در برخی از فرضیههای علمی به آن اشاره شده است. ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّماءِ وَهِی دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَینَا طَائِعِینَ (فصلت/11)؛ «سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالیکه آن دود بود؛ و به آن [آسمان] و به زمین گفت: «خواه یا نا خواه بیایید» گفتند: «اطاعت کنان آمدیم».
نکته علمی
جهان، طبق نظریه انفجار بزرگ، در مرحلهای به صورت تودهای از گاز بود که جزء اصلی آن هیدروژن و بقیه هلیوم بود. این گاز از مواد اولیه تشکیل دهنده جهان به شمار میرود.
دیدگاه مفسران
برخی از مفسران با تفسیر «دخان» به گاز، آیه را بر مرحلهای از آفرینش جهان که تئوری انفجار بزرگ از آن به عنوان «گاز» یاد میکند، تطبیق کرده و آن را معجزه علمی قرآن شمردهاند. از جمله این افراد میتوان جواد افتخاریان (افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص 235) و محمد کامل عبد الصمد (محمد کامل، الاعجاز العلمی فی الاسلام، ص 47) اشاره کرد. عبد الرزاق نوفل نیز آن را خبر علمی قرآن میداند (نوفل، همان، ص 162).
بررسی و نقد
از ظاهر آیه استفاده میشود که آسمانها و زمین مرحله دخان را پشت سرگذاردهاند و این با نظریه «انفجار بزرگ» تا حدود زیادی هماهنگی دارد؛ ولی چون نظریهها درباره پیدایش جهان، متعدد است و هنوز هیچ کدام به طور قطعی به اثبات نرسیده است، نمیتوان هیچ یک را به قرآن نسبت داد؛ البته اگر فرضیه انفجار بزرگ [مهبانگ] در آینده به صورت قطعی اثبات شود، میتوان از آن برای اعجاز علمی قرآن استفاده کرد، ولی آن چه اکنون میتوان گفت این است که، فرضیه انفجار بزرگ هماهنگی شگفتانگیزی با ظاهر آیات دارد.
معجزه شگفت انگیز نجومی قرآن (3)
معجزه شگفت امگیز نجومی قرآن (2)
منابع
1. قرآنکریم، ترجمه گروهی زیر نظر محمدعلیرضاییاصفهانی،نشردارالذکر،قم،1384ش،چ دوم.
2. آلوسی، ابوالفضل شهاب الدین سید محمود، روحالمعانی فی تفسیرالقرآن، داراحیاء التراث العربی، بیجا، 1405ق، چ چهارم.
3. اِ. اِی. رُی و دی. کلارک، ستارهشناسی اصول و عمل، ترجمه سید احمد سیدی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی7، 1366ش.
4. ابن کثیر, اسماعیل ابن عمر، تفسیر القرآن العظیم، نشر داراحیاء التراث العربی، بیجا، 1415ق.
5. ابن منظور، محمد ابن مکرم، لسان العرب، نشر دار احیاء التراث العربی، بیجا، 1412ق.
6. ابو العینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر العبیکان، 1416ق، چ اول.
7. احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، نشر دارالکتب اسلامیه، بیروت، 1420ق، چ سوم.
8. احمد المرسی حسین جوهر، الاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر جزیرة الورد، بیجا، 1421ق، چاپ اول.
9. احمد محمد سلیمان، القرآن و العلم، نشر دارالعوده، بیجا، 1981م، چ پنجم.
10. ارسطو، در آسمان، ترجمه اسماعیل سعادت، نشر هرمس، بیجا، 1379ش، چ اول.
11. اریک اوبلاکر، فیزیک نوین، ترجمه بهروز بیضایی، نشر قدیانی، بیجا، 1370ش.
12. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، دار احیاء التراث العربی، بیجا، 1421ق.
13. استفن ویلیام هاوکینگ، تاریخچه زمان، ترجمه حبیب الله دادفرما، نشرکیهان، تهران، 1375ش.
14. ایزاک، آسیموف، کوازارها، تپ اخترهاوسیاهچالها، ترجمه غفاری محمد رضا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1375ش، چ چهارم.
15. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، نشر موسسه اعلمی، بیروت، 1419ق.
16. برانلی، فرانکلین منسفیلد، زمین سیاره شماره سه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1987م.
17. بوکای موریس، مقایسهای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، نشر فرهنگ اسلامی، بیجا، 1365ش، چ سوم.
18. پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، نشر کتابفروشی اسلامیه، چ سوم، 1350ش.
19. جعفری، عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، نشر گیتاشناسی، 1379ش، چ چهارم.
20. جوهری، اسماعیل ابن حماد، صحاح اللغة، دار العلم، بیروت، 1404ق، چ سوم.
21. حسین بن علی، ابن سینا، الشفاء، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1405ق.
22. الحویزی، عبدالعلی ابن جمعه العروسی، تقسیر نور الثقلین، نشر علمیه، قم، 1383 ق.
23. الخطیب، عبدالغنی، قرآن و علم روز، ترجمه اسدالله مبشری، نشر مطبوعاتی عطایی، 1362ش.
24. خلیل ابن احمد، ترتیب العین، نشر اسوه، بیجا، 1414ق، چ اول.
25. خوئی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، نشرمؤسسه احیاء آثار الامام خوئی، بیجا، بیتا.
26. خوری شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه والشوارد، اسوه، بیجا، 1374ش،چ اول.
27. دیکسون، رابرت. تی، نجوم دینامیکی، ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی، مرکزنشر دانشگاهی، تهران، 1385ش، چ دوم.
28. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، نشر ذوی القربی، بیجا، 1426ق، چ پنجم.
29. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، نشر پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن، قم، 1385ش، چ اول.
30. رضوی، محمد امین، آغاز و انجام جهان بر اساس تئوری جدید، بینا، بیجا، 1348ش.
31. زغلول راغب محمدنجار، السماء فی القرآن الکریم، نشر دار المعرفة، بیروت، 1425ق، چ اول.
32. زمانی قمشهای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، نشر سماء، بیجا، 1381ش، چ اول.
33. سبحانی، قریب، یعقوبپور، زمین در فضا، نشر آفتاب، بیجا، 1363ش، چ اول.
34. سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبة مدبولی، قاهره، 1989م.
35. شریعتی مزینانی، محمد تقی، تفسیرنوین، نشر دفتر نشر فرهنگ معارفاسلامی، بیجا، 1374ش.
36. الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی، نشر دار العلم للملایین، بیروت، 1990م.
37. همو، من علوم الارض القرآنیة، نشر دار العلم للملایین، بیروت، 1993م.
38. شهرستانی، سید هبةالدین، اسلام و هیئت، ترجمه سید هادی خسروشاهی، نشر دارالعلم، بیجا، 1389ق.
39. صادقی، محمد، زمین، آسمان و ستارگان از نظر قرآن، نشر کتابفروشی مصطفوی، بیجا، 1356ش، چ دوم.
40. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، نشر اسلامیه، بیجا، بیتا، چ دوم.
41. طبرسی، ابی الفضل ابن حسن، تفسیر مجمعالبیان، نشر موسسه اعلمی، بیجا، 1415ق، چ اول.
42. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، نشر موسسة الوفاء، بیجا، 1403ق، چ دوم.
43. طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، نشر دارالفکر، بیجا، بیتا.
44. الطوسی، ابی جعفر محمد الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، نشر علمیة نجف، 1376ق.
45. طیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، نشر اسلام، بیجا، 1366ش.
46. عدالتی، تقی و فرخی، حسن، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، قم، 1385ش، چ سوم.
47. عرفان، حسن، اعجاز در قرآن کریم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، بیجا، 1379ش، چ اول.
48. عسکری، ابی هلال، معجم فروق اللغویة، موسسه نشر اسلامی، بیجا، 1421ق.
49. فخررازی، محمد بن عمر، شرح أسماء الله الحسنی (لوامعالبینات)، نشر دارالکتب العربی، بیجا، 1410ق، چ سوم.
50. فیروز آبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، داراحیاء التراث العربی، بیجا، 1412ق، چ اول.
51. فیومی، مصباح المنیر، دار الهجرة، بیجا، 1405ق.
52. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنزالدقائق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1366ش.
53. قمی، ابوالحسن علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، نشر دارالکتاب للطباعة و النشر، بیجا، 1387ق.
54. کتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانی، نشر اساطیر، 1383ش، چ دوم.
55. کرومبی، آ.سی، از اوگوستین تا گالیله، ترجمه احمدآرام، انتشارات سمت، تهران، 1371ش، چ اول.
56. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل البیت، بیجا، 1361ش.
57. ماردینی، عبد الرحیم، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دار المحبة، دمشق، 1425ق.
58. مایر دگانی، نجوم به زبان ساده، ترجمه محمدرضا خواجهپور، نشر گیتاشناسی، بیجا، 1382ش، چ دهم.
59. مایکل ا. سیدر، اساس ستارهشناسی (جلد1)، ترجمه محمد تقی عدالتی، نشر دانشگاه امام رضا7، تهران، 1384ش، چ دوم.
60. متولی اشعراوی، محمد، معجزة القرآن، نشر مکتبة التراث الاسلامی، بی تا.
61. محمد، راتب النابلسی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن و السنة (آیات الله فی الافاق)، نشر دار المکتبی، بیجا، 1425ق، چ اول.
62. محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دارالمحبة، دمشق، بیتا.
63. محمد کامل، عبدالصمد، الاعجاز العلمی فیالاسلام، نشر دارالمصریة، مصر،1417ق، چ چهارم.
64. محمود، ابنعبدالرؤوف القاسم، فی مسیرة الاعجاز العلمیفیالقرآن، نشردارالاعلام، اردن، بیتا.
65. مخلص، عبدالرؤوف،جلوههاییجدید ازاعجازعلمیقرآنکریم،نشرشیخالاسلام، بیجا،1376ش.
66. مدرسی، محمد تقی، تفسیر هدایت، نشر آستان قدس رضوی7، مشهد، 1378ش.
67. مراغی، احمد مصطفی، تفسیرالمراغی، نشر داراحیاء التراث العربی، بیجا، 1985م.
68. مرزهای اعجاز، ترجمه جعفر سبحانی، نشر محمدی، 1349ش.
69. مسترحمی، سید عیسی، قرآن و کیهانشناسی، نشر پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387ش، چ اول.
70. مصباح، محمد تقی، آموزش فلسفه، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1367ش.
71. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآنالکریم، نشروزارتارشاد اسلامی، تهران، 1370ش.
72. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر اسلامی، بیجا، 1417ق.
73. مک گراهیل، ترجمه عدالتی، واژهنامه نجوم و اختر فیزیک، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بیجا، 1378 ش.
74. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، نشر نسل جوان، قم، 1376ش، چ سوم.
75. همو، تفسیر نمونه، نشر دار الکتب اسلامیه، تهران، 1371، چ 28.
76. همو، قرآن و آخرین پیامبر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1349ش.
77. منصور، حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر دارالفکر العربی، بیجا، 1416ق، چ سوم.
78. نجفی، گودرز، مطالب شگفتانگیز قرآن، نشر سبحان، بیجا، 1378ش، چ دوم.
79. نوری، حسین، دانش عصرفضا، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375ش، چ دوم.
80. نوفل، عبد الرزاق، القرآن و العلم الحدیث، نشر دارالکتاب العربی، بیجا، 1393ق.
81. نیکلسون، آین، 186 پرسش و پاسخ نجومی، ترجمه عبدالمهدی ریاضی و هادی رفیعی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد 1375ش.
82. هاچ، پاول، ساختار ستارگان وکهکشانها، ترجمه توفیق حیدرزاده، نشرگیتاشناسی، 1377ش، چ سوم.
83. همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبة مدبولی، بیجا، 2002م، چ اول.
یوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة المطهرة، نشر دار ابن حجر، دمشق، 1423.
حجتالاسلام دکتر سید عیسی مسترحمه/عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه
منبع: مجله قرآن و علم شماره 7
ادامه دارد.......