ارز و کاربرد آن در بازار پول

گروه اقتصاد  « تیتریک »؛

مقدمه

تقریباً تمامی نیازهای انسانهای اولیه در محیط خانوادگی‌ تهیه و تامین می‌گردید؛ اما با رشد جوامع و شروع زندگی اجتماعی، نیاز به استفاده از تولیدات دیگران احساس گردید بنحوی که افراد، محصولات و تولیدات خود را با محصولات و تولیدات بدست آمده توسط دیگران معاوضه می‌نمودند. با اختراع پول، این مبادلات سیری صعودی یافت و مراودات تجاری بین ملل نیز آسان‌تر گردید؛ بنحویکه امروزه کمترین کشوری را می‌توان یافت که کلیه نیازهای خود را در داخل تامین نماید؛ زیرا به دلیل تنوع منابع طبیعی یا پیشرفت تکنولوژی، کشورها از قابلیتهای گوناگونی جهت تولید کالاها و ارائه خدمات برخور گردیده‌اند، لذا رشد و توسعه فزاینده تجارت جهانی در چند دهه اخیر سبب تغییراتی گسترده در روابط تجاری بین ملل مختلف گردیده بنحویکه شیوه نوین خرید و فروش بین‌المللی جایگزین روش سنتی گردیده و استفاده از پول بیگانه (ارز) به جزئی لاینفک ازاین مبادلات تبدیل گشته است، به این دلیل کسب درآمدهای ارزی از مهمترین برنامه‌های اقتصادی کشورها بشمار می‌رود، از طرف دیگر واژه برنامه ریزی جهت کسب درآمدهای ارزی مستلزم درک اهمیت ارز در اقتصاد ملی، نحوه تبدیل پذیری پولهای بیگانه به پول ملی و نقش بانکها در بازار ارز با توجه به ریسک نوسانات نرخ ارز می‌باشد، در این مقاله سعی گردیده به موارد فوق پرداخته شود.

اهمیت ارز در اقتصاد ملی

امروزه کسب حداکثر وجوه ارزی ناشی از صادرات کالا و خدمات از عمده‌ترین سیاستهای اقتصادی کشورها محسوب می گردد زیرا چنانچه کشوری با کمبود ذخایر ارزی مواجه گردد، جهت تامین نیازهای وارداتی خود، به ناچار می‌بایست از مجامع، کشورها یا بانکهای بیگانه اقدام به استقراض نماید، این حالت زمانی اتفاق می‌افتد که کشور با کسری تراز ارزی مواجه باشد.در جریان عکس، هنگامی که صاردات کالا، صادرات خدمات و سرمایه‌گذاری خارجیان در داخل یک کشور بیشتر از واردات کالا، واردات خدمات و سرمایه‌گذاری در خارج از کشور باشد، کشور مربوطه با مازاد تراز ارزی مواجه خواهد شد. محاسبه مازاد یا کسری تراز از جدول تراز پرداختهای کشور بدست می‌آید، این جدول نشاندهنده ارزش سالانه کلیه مبادلات اقتصادی ساکنین یک کشور با بقیه جهان می‌باشد.

بسیاری از اقتصاددانان، مازاد تجارت خارجی را به عنوان موتور رشد اقتصاد کشورها معرفی کرده‌اند زیرا در صورت رونق تجارت خارجی و حصول مازاد تجاری زمینه گسترش بازار داخلی، افزایش کارایی، ارتقاء سطح کیفیت کالاها و در نهایت رشد تولید فراهم می‌گردد سپس از طریق گسترش و شکوفایی بخش‌هایی از اقتصاد که کشور در آن مزیت دارد، راههای دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌گردد. گسترش تجارت خارجی و افزایش صادرات کالا به توسعه زیر ساخت‌های اساسی اقتصاد می‌انجامد و از طرف دیگر، به سبب افزایش تقاضای محصول و وارد شدن فعالان اقتصادی کشور در بازارهای جهانی، رشد اقتصادی و بهبود کیفیت کالاها حاصل خواهد شد. افزایش صادرات از جنبه‌های دیگری نیز سبب افزایش درآمدهای ارزی و به دنبال آن افزایش تقاضای مؤثر در اقتصاد می‌شود. تامین تقاضای صادرات ، نیازمند عرضه کالا و خدمات است که این امر می‌تواند افزایش سرمایه‌گذاری از طریق جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی را به دنبال داشته و زمینه رشد اقتصادی و کسب حداکثر درآمدهای ارزی را در پی داشته باشد.

سیاست تعیین نرخ ارز

نرخ مبادله پول رایج یک کشور با پول سایر کشورها را اصطلاحاً نرخ ارز گویند، این نرخ در کشورهای مختلف بر اساس یکی از روشهای ثابت، متغیر، چند گانه یا مدیریت شناور شده تعیین می‌گردد. سیاست تعیین نرخ ارز، تنظیم کننده جریان ورود و خروج ارز در اقتصاد ملی است و از آن طریق میزان ورود و خروج کالا، خدمات و سرمایه بین یک کشور با سایر کشورها مشخص می‌شود.

نئوکلاسیکها در مدل تعادل عمومی خود عنوان نموده‌اند که نرخ واقعی ارز همواره به عنوان عامل مؤثر تعادل در بخش خارجی مورد توجه قرار می‌گیرد، اگر ارزش پول یک کشور به صورت تصنعی بالاتر از ارزش واقعی آن نگهداشته شود قیمت کالاهای خارجی در بازارهای داخلی نسبت به کالاهای تولید داخل ارزان‌تر خواهد شد و واردکنندگان این مابه‌التفاوت ارزش را بدست خواهند آورد، اگر ارزش پول کشور به صورت تصنعی کمتر ارزش‌گذاری شود، این اثرات بطور معکوس در اقتصاد نمایان می‌شود.

در واقع نرخ ارز می‌بایست توسط عرضه و تقاضا تعیین ‌گردد، عرضه و تقاضا نیز به کسری یا مازاد تراز پرداختهای هر کشور جهت پرداخت تعهدات و نیز انتظارات مربوط به تغییرات آتی نرخ ارز بستگی دارد،اما بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران به دلایل گوناگون کنترل ویژه‌ای بر نرخ برابری پول ملی با ارزهای خارجی برقرار می‌نمایند، لذا چنانچه مدیریت نرخ ارز توسط دولت (بانک مرکزی) صورت گیرد تعیین این نرخ به صورت شناور مدیریت شده صورت می‌گیرد. در جدول ذیل، نرخ برابری ۴ نوع ارز (دلار آمریکا، یورو، پوند انگلیس و ین ژاپن) نسبت به ریال ایران در مقاطع ماهانه مربوط به شش ماه مختلف ارائه گردیده است.[۱][

چرا دولتها در بازار ارز مداخله می‌کنند؟

برخی از تحلیلگران معتقدند، سیاست ارزی مطلوب که به تنظیم متناسب نیروی درون بازار ارز می‌انجامد، سیاست ارزی شناور مدیریت شده است. اتخاذ این سیاست به دولت اجازه می‌دهد که شرایط عرضه و تقاضا در بازار ارز را تحت مدیریت خود قرار داده و از این طریق نیز بتواند به توزیع ارز بین متقاضیان مبادرت کند،‌ از طرف دیگر تغییرات گسترده و سریع نرخ ارز می‌تواند برای اقتصاد هر کشور ویرانگر باشد؛ لذا از طریق مداخلات احتیاطی دولت و بدون آنکه نرخ مشخصی بر بازار تحمیل گردد، نوسانات سریع و گسترده در بازار ارز مدیریت می‌شود زیرا عدم تنظیم نرخ واقعی ارز، روند صادرات و واردات و شکل‌گیری تولیدات داخلی را براساس شرایط غیرواقعی شکل می‌دهد به بیانی دیگر تولیدکنندگان با دریافت علائم غلط در مورد ارزش منابع اقتصادی و قیمت محصولات تولیدی به سمت سرمایه‌گذاری‌های غیراقتصادی سوق می‌یابند و بدین ترتیب ساختار اقتصادی بر مبنای یک شرایط مصنوعی شکل یافته که در آینده ایجاد تغییر در آن مشکلات و خسارات زیادی را به همراه خواهد داشت.

نقش بانکها در بازار ارز

بازار ارز را نباید در یک مکان خاص و با محدوده‌ای مشخص تصور نمود بلکه این بازار مکانیسمی است که خریداران و فروشندگان، ارز را برای انجام مبادله ارزی به یکدیگر نزدیک می‌کند، در این بازار معمولاً انتقال پول از یک کشور به کشور دیگری صورت می‌گیرد. بطور کلی بانکها، صادرکنندگان، واردکنندگان، شرکتها، دلالان، تجار و سوداگران ارز (سفته بازان)، اعضاء اصلی بازار ارز را تشکیل داده و نقشی اساسی در این بازار بر عهده دارند که بوسیله تلفن، سوئیفت، پست، تلکس و ... دائماً با یکدیگر در تماس بوده و نسبت به خرید و فروش ارز اقدام می‌نمایند. بطور مثال انواع ارزهای قابل خرید و فروش در بانکهای کشور که نرخ خرید و فروش برخی از آنها بطور روزانه توسط بانک مرکزی اعلام و بانکها با یکدیگر و یا با مشتریان خود وارد معاملات ارزی می‌شوند عبارتند از دلار آمریکا، پوند انگلیس، فرانک سوئیس، کرون سوئد، کرون نروژ، کرون دانمارک، درهم امارات، دینار کویت، ین ژاپن، ریال عمان، دلار کانادا، ریال قطر، پوند سوریه، دلار استرالیا، ریال سعودی، دینار بحرین و یورو (واحد پول اروپایی)[۱][۲].

انجام هر معامله ارزی مستلزم دریافت یا پرداخت ارز می‌باشد به بیانی دیگر با انجام هر معامله ارزی مبلغ مشخصی از یک نوع ارز دریافت و نوع دیگری از ارز پرداخت می‌گردد. بانکها نیز به عنوان یکی از بزرگترین و فعال‌ترین اعضاء بازار ارز از روشهای مختلفی جهت دریافت یا پرداخت وجوه ارزی استفاده و نقشی برجسته و مهم در این بازار بر عهده داشته و با خرید و فروش اسکناس و مسکوک ارزی، ارسال یا دریافت انواع حواله‌های ارزی، صدور و پرداخت چکهای ارزی، صدور انواع اعتبار نامه مسافرتی، گشایش اعتبارات اسنادی، قبول و پرداخت بروات ارزی، و صدور انواع ضمانتنامه های ارزی نقشی غیر قابل انکار در بازار ارز ایفا می‌نمایند.

انجام عملیات خزانه داری[۲][۳] ارزی از دیگر اموری است که بانکها در بازار ارز انجام می‌دهند از طرف دیگر عملیات خرید و فروش در بازار ارز که بانکها نیز در آن بصورت فعالانه مشارکت دارند به دو شکل نقد[۳][۴] و سلف[۴][۵] صورت می گیرد. اصطلاح معامله نقد به معاملاتی اطلاق می‌گردد که در زمان انجام معامله یا حداکثر دو روز کاری بعد از آن ارز مبادله گردد. به معاملاتی که تاریخ سررسید دریافت یا پرداخت ارز بیش از دو روز کاری پس از تاریخ انجام معامله و برای تاریخی معین در آینده مثلاً برای مدت سه یا چهار ماه باشد، سلف گویند. تفاوت میان نرخ نقدی ارز با نرخ وعده‌دار (سلف) براساس نرخ بهره و ریسک مبادله، که همان امکان تقویت یا تضعیف پول در آینده است، تعیین می شود. بنابراین از مقایسه میزان صرف یا تنزیل ارز با قیمت نقدی آن می‌توان به حد انتظارات بازار درباره مقادیر تضعیف یا تقویت یک نوع ارز در آینده پی برد. معاملات سلف در بازار ارز به دو بخش سلف ثابت[۵][۶] و سلف اختیاری[۶][۷] تقسیم می‌گردد. در معاملات سلف ثابت سررسید و زمان تحویل و تحول ارز مورد معامله مشخص می‌باشد اما در معاملات سلف اختیاری مشتری که با بانک قرارداد سلف ارزی منعقد نموده است این فرصت و اختیار را دارد که تا سررسید یا در سررسید طبق نرخ توافق شده به انجام معامله اقدام نماید، چنانچه مشتری در مهلت مقرر نسبت به تحویل و تحول ارز با بانک اقدام نکند، نرخ ارز توافق شده معتبر نبوده و بانک با نرخی جدید با مشتری وارد معامله خواهد شد.

ریسک نوسانات نرخ ارز

با توجه به گسترش مبادلات بین‌المللی، بازار مالی کشورها در حال گسترش بوده و برخی از افراد و شرکتها به منظور انجام مبادلات تجاری بین‌المللی ناچارأ می‌بایست اقدام به نگهداری ذخایر و وجوه خارجی نمایند، در این صورت چنانچه شرکتی اقلام زیادی از دارائیهایش را به صورت پول خارجی (مثلاً ۱۵۰۰۰یورو) نگهداری نماید که هر یورو را ۱۱۶۰۰ ریال خریداری نموده باشد هر لحظه با این خطر مواجه خواهد بود که این نرخ کاهش یافته و مثلاً به ۱۰۰۰۰ ریال برسد در صورت وقوع چنین رخدادی شرکت فوق ۲۴ میلیون ریال زیان خواهد دید، لذا ریسک‌ نوسانات نرخ ارز می‌تواند دارایی‌ها و بدهی‌های افراد و موسسات را تحت تاثیر جدی قرار ‌دهد. در هر حال افراد و شرکتها در سبد دارایی‌ها و بدهی‌های خود انواع ریسکها از جمله ریسک نوسانات نرخ ارز را در نظر داشته و سعی می‌کنند با کمترین ریسک، بیشترین سود را نصیب خود نمایند برخی دیگر نیز به قصد انتفاع خود را در معرض ریسک فوق قرار می‌دهند که از آن جمله می‌توان به سفته بازان و سوداگران ارز اشاره نمود. عملیات مرتبط با تغییرات نرخ ارز در بازار پول عبارتند از:

• هجینگ ارزی

چنانچه یک واردکننده بخواهد بهای کالای خریداری شده از خارج خود را در آینده و به ارزی مشخص پرداخت نماید، همواره با این خطر مواجه است که نرخ برابری آن ارز به پول ملی افزایش یابد لذا از هم اکنون به خرید آن ارز در آینده اقدام نموده و با این عمل، خود را در مقابل ریسک نوسانات نرخ ارز پوشش می‌دهد.

• آربیتراژ ارزی

آربیتراژ به معنی خرید از ارز از بازاری که ارزانتر است و فروش همزمان همان ارز در بازاری که گرانتر می‌باشد. عملاً با انجام آربیتراژ نرخ ارز در بازارهای بین‌المللی یکسان می‌گردد لذا عمل آربیتراژ هنگامی سودآور خواهد بود که تفاوت مکانی نرخ ارز در دو بازار (با دو مکان متفاوت) از هزینه نقل و انتقال آن ارز بیشتر باشد.

• سوآپ[۷][۸] ارزی

خرید نقدی ارز و فروش همان ارز در بازار سلف ارز یا فروش نقدی ارز و خرید همان ارز در بازار سلف ارز، سوآپ نام دارد. با این تعریف سوآپ از انجام دو معامله ارزی در یک زمان و با سرسیدهای متفاوت شکل می‌گیرد. معامله گران در بازار ارز با انجام سوآپ، خود را از ریسک نوسانات ارزی دور نگه می دارند.

• سوداگری[۸][۹] ارز

سوداگری ارز یا سفته بازی ارزی در بازار توسط معامله گران به قصد کسب سود و بهره جستن از نوسانات آتی نرخ ارز انجام می‌گردد. به عبارتی دیگر سوداگری ارز همان عمل هجینگ است با این تفاوت که سودا‌گر به قصد انتفاع در بازار ارز به خرید و فروش آن ارز اقدام می‌نماید.

نتیجه گیری:

رشد و توسعه اقتصاد بین‌الملل مدیون استفاده از ابزارهای بوجود آمده علی‌الخصوص ارز می‌باشد بطوریکه امروزه مبادلات ارزی و نقل و انتقالات آن، پایه و اساس تجارت بین‌الملل محسوب می‌گردد. شاید به جرات بتوان گفت بازار ارز تنها بازاری در سطح جهان است که در آن شب و روز و تعطیلی معنا و مفهومی ندارد زیرا به دلیل جهانی بودن نرخ آن و وجود نوسانات نرخ ارز در هر لحظه خرید و فروشی صورت می‌گیرد، یکی به دلیل ترس از کاهش نرخ ارز آن را می‌فروشد و دیگری به امید افزایش و تقویت نرخ آتی ارز، آن را می‌خرد. این چرخه باعث گردیده تا ارز جایگاه خود را در بازار پولی نه تنها تثبیت بلکه روز به روز گسترش داده و بکارگیری پولهای بیگانه در کشورهای دیگر افزایش یابد. از آنجائیکه بانکها از بزرگترین موسسات شرکت کننده در بازار ارز محسوب می‌گردند، فراگیری مقررات حاکم بر این بازار ضروری به نظر می رسد.

منابع :

۱-     فرجی، یوسف. ۱۳۸۲٫ آشنایی با ابزارها و نهادهای پولی و مالی. ناشر: موسسه عالی بانکداری ایران

۲-     رشیدی، مهدی. ۱۳۸۲٫ بانکداری بین‌المللی ۱٫ ناشر: موسسه عالی بانکداری ایران

۳-     سازمان حسابرسی.۱۳۶۲٫ ارز و عملیات بازار پولی. ناشر: مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی

۴-     برهانی، حمید. ۱۳۷۹٫ بانکداری و تامین مالی بین‌المللی. ناشر: موسسه عالی بانکداری ایران

۵- International Banking and Foreign Currency. Available in www.eastwestbank.

نگارنده:   محمد روشن