چه کنیم که در طول سال هم از آثار معنوی و برکات ماه مبارک رمضان بهره مند باشیم؟

آیت الله محمدباقر تحریری که سال های عمرش را در این مسیر صرف کرده و در مجلس علمای بزرگی مانند آیت الله العظمی بهجت (ره)، آیت الله العظمی جوادی آملی و آیت الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) شرکت داشته، به پرسش های ما در این زمینه پاسخ می دهد.

برای شروع می خواهیم بدانیم چه کنیم که معنویت این ماه مبارک را حفظ کرده و در طول سال هم از آثار معنوی و برکات آن بهره مند باشیم؟

پاسخ این پرسش باید توجه داشت که هر چیزی در حدوث و بقای خود با انواعی از شرایط و موانع مواجه است. در ماه رمضان شرایط و موقعیت های خوبی برای انسان حاصل می شود، مانند روزه گرفتن که انسان با اختیار خودش یکسری از خوراکی های مباح را تحت فرمان خدای متعال کنار گذاشته و با یکسری از معنویات مرتبط می شود مانند خواندن نماز در اول وقت، تلاوت قرآن کریم، رفت و آمد در مساجد و ارتباط با مجالس دینی و هیئت های مذهبی. این موارد موجب می شود که انسان تا حدی در برقراری ارتباط با خداوند متعال موفق باشد. این ها غنیمت بوده و در حدوث حالت معنویت این شرایط لازم است. در این زمینه دوری از گناه، شرط اساسی حصول معنویت و توجه قلب به سمت خدای یکتا و ارتباط خالصانه با او به حساب می آید که در طول سال هم ماندن این روحیه معنوی به استمرار این شرایط و دوری از گناه بستگی دارد.

پس باید همان طور که در ماه رمضان موانع معنوی را از سر راه برداشته ایم، در طول سال هم همین گونه رفتار کنیم!

درست است. این کار موجب می شود که معنویت دینی ادامه پیدا کرده و در تمام روزهای سال نمود پیدا کند. انجام واجبات و ترک محرمات باید همیشه ادامه پیدا کند. البته این کار سخت هست، اما محصول آن بسیار گرانقدر و باارزش است. چون خدای متعال همه کمالات را مبتنی بر ترک محرمات و انجام واجبات دانسته و در این باره در قرآن کریم می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا علیکم أنفسکم» یعنی ای کسانی که ایمان آورده اید بر شما باد مراقب از خودتان.

این آیه شریفه علاوه بر مراقبه از نفس، بر محاسبه نفس هم اشاره می کند. آیا می توان اینطور نتیجه گرفت که محاسبه نفس هم باید جزء برنامه های اصلی زندگی باشد؟

بله. محاسبه نفس در کنار مراقبه، رکن اساسی بقای تربیت همه نفوس انسانی است که باید همواره در زندگی انجام شود. آنچه که مراقبه و محاسبه را آسان می کند ارتباط با قرآن، تلاوت آیات و تدبر در آنها، خواندن نماز اول وقت، شرکت در مجالس قرآن و مجلس ذکر اهل بیت علیهم السلام، یادآوری خداوند متعال و ذکر گفتن، همنشین شدن با عالمان دین و آموختن موازین دینی، دوری از گناه و مجالس لهو و لعب، مطالعات دینی و... هستند. این ها مواردی هستند که معنویت دینی را تداوم داده و مسیر سیر الی الله را هموار می کنند.

به نقش ذکر اشاره کردید. برخی اعتقاد دارند که ذکر، سیر و سلوک را آسان می کند. پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که چه اندازه ذکر می تواند در این مسیر تأثیرگذار باشد؟ درواقع می خواهیم بدانیم مسیر قرب الهی با چه ابزاری هموار می شود و جایگاه ذکر و ورد در این میان کجاست؟

برای پاسخ به این پرسش باید به مفهوم سیر و سلوک توجه داشته باشیم. سیر و سلوک یعنی انسان مسیری را با هدف مشخصی طی می کند. سیر، حرکت کردن بوده و سلوک به معنای رسیدن است. در این مسیر، هدف اصلی قرب خدای متعال است که مسئله بسیار مهمی است. به طور خلاصه می توان گفت کمال عقیده انسان، توجه خالصانه به خدای متعال است که خداوند را حقیقت و کمال مطلق بدانیم. این باور نیاز به تمرین دارد و سیر منظمی دارد که ابتدای آن اعتقادات صحیح و رابطه وجودی با خدای متعال است و اینکه باور داشته باشیم خداوند حاضر و ناظر بر تمام امور و شئون زندگی ماست و اگر بخواهیم به کمال عقلی برسیم باید اطاعت خالصانه از خدا و پیامبر او و اهل بیت علیهم السلام داشته باشیم. با داشتن چنین اعتقاداتی، مرحله اصلی و زیربنای قرب خدای متعال فراهم شده که همان انجام واجبات و ترک محرمات است. باید توجه داشت که محرمات گوناگونی وجود دارد، شامل محرمات چشم، گوش، زبان، دست، پا و واجباتی هم در همین راستا وجود دارد که شامل زندگی خانوادگی، زندگی همسایگی، زندگی شغلی، زندگی دوستانه، در معاملات، روابط سیاسی و اجتماعی و بسیاری از موارد دیگر می شود که لازم است که با داشتن اعتقادات الهی اهتمام به رعایت واجبات و ترک گناهان داشته باشیم و اینها هم ذکر عملی نام دارد.

با این توضیحات آیا می توان نتیجه گرفت که ذکر عملی که شامل انجام واجبات و ترک محرمات می شود، پایه و اساس سیر و سلوک الی الله است؟

همین طور است. چون ذکر در قالب ذکر لفظی و ذکر عملی تعریف می شود. ذکر لفظی هم شامل ذکرهایی است که با زبان بیان می شود، مثلاً در نماز ذکرهایی را می گوییم که خدای متعال از طریق اولیای خود به ما آموزش داده است. همان طور که خداوند به حضرت موسی (ع) فرموده است: «أقم الصلوة لذکری؛ نماز را برای یاد من به جا بیاور» پس نماز ذکر است که مسیر اصلی سیر و سلوک از طریق آن طی می شود.

دقیقاً همان طور که ذکر عملی پایه ذکر لفظی محسوب می شود، ذکر لفظی هم زمینه را برای ذکر عملی فراهم می کند. یعنی اگر هر کدام از این دو رکن به طور صحیح و کامل انجام شوند، تکمیل کننده یکدیگر هستند تا انسان را به رشد و موفقیت در قرب الهی برسانند. همین که انسان در مجالس دینی بنشیند و به روضه و مدح اهل بیت علیهم السلام هم گوش دهد، زمینه ذکر عملی خود را فراهم کرده است. به این ترتیب که انسان با ذکر عملی، ذکر قلبی پیدا می کند و در عین حال با نماز خواندن، تلاوت قرآن، شرکت در محافل مذهبی و هیئت ها ذکر قلبی خود را تقویت می کند. ادامه دارد...