چگونه می توان انتقاد پذیری رادر خود تقویت کرد؟

گروه اجتماعی « تیتریک »؛ 

انتقاد کردن و انتقاد پذیری به این دلیل دشوار است که انتقاد شونده احساس می کند که مورد حمله قرار گرفته است . انتقاد می تواند جنبه های مختلف شغل را در بر گیرد . از جمله : کیفیت کاری که انجام می دهید ، چگونگی احساس شما در مورد عملکرد شغلی تان و رابطه شما با شخصی که طرف دیگر انتقاد می باشد و … .

به دلیل همین عامل آسیب پذیری ( احساس مورد حمله قرار گرفتن ) ، افراد غالباً زمانی که مورد انتقاد قرار می گیرند حالت دفاعی به خود می گیرند . این امر موجب می شود تا انتقاد کننده احساس ترس و واهمه نماید . مهمترین عامل موفقیت انتقاد کردن و انتقاد پذیری چیزی نیست جز هوش عاطفی. یعنی استفاده از آگاهی هم در مورد خودتان و هم در باره ی طرف مقابل ، توانایی شما برای مدیریت عواطف ، و استفاده از مهارت های ارتباطی. در ادامه ی بحث ما به بررسی شیوه های انتقاد کردن مؤثر می پردازیم و رهنمودهایی را برای استفاده ی مؤثرتر از آن ارائه خواهیم کرد چه شما نقش انتقاد کننده را ایفاء کنید و چه نقش انتقاد شونده را .

افراد را به طور کلّی، به سه گروه می توان تقسیم کرد:

الف:افرادی که خود را «از هر جهت کامل می دانند!» و با وجود نقص های مختلف، به آنها توجّه ندارند، خود را سرآمد و خبره می پندارند از دیگران بی نیاز می دانند، نه آگاهی به عیب دارند و نه برای رفع آنها اقدام می کنند!

آن کس که نداند و نداند که نداند در جهل مرکّب،ابـد الدّهر بماند

ب: اشخاصی که عیب و ایرادهای خود را احساس کنند و اگر دیگران تذکر دهند و گوشزد کنند با تواضع و فروتنی می پذیرند و برای رسیدن به مقام بالاتر، با کوشش فراوان، در صدد رفع آنها برمی آیند.

ج:افرادی که عیب و نقص هایی در وجود خویش احساس می کنند، یا از ترس گرفتار شدن به لغزش، یا از بیم مبتلاشدن به وضع بدتر، از دیگران می خواهند که عیب و ایرادها را به آنان یادآور شوند و به یاری آنان بشتابند، این حالت عالی ترین روحیه و بلندترین فرهنگ زندگی ساز است.

اکنون مسأله برطرف کردن عیب ها و راه های چاره را، به طور خلاصه مطالعه می کنیم:

1. برای تکامل

همه ما، برای رسیدن به تکامل انسانی آفریده شده ایم،امّا نداشتن آگاهی لازم، پیروی از هوای نفس، قانع شدن به منافع مادّی زودگذر و گاهی دوستان ناباب، ما را از هدف مقدس باز می دارد.

جان لاباک آویبوری (1834 ـ 1913 م) دانشمند بزرگ انگلیسی که کتاب «در جست و جوی خوش بختی» او ده ها بار چاپ شده و به زبان های معروف دنیا ترجمه گردیده، می نویسد:«ما را برای تکامل آفریده اند، باید همیشه احساس کنیم که امروز بهتر از دیروز هستیم و در عین حال، برای فردا نقشه عالی تر و بهتر طرح کرده باشیم».1

قرآن کریم با تعبیر:«قد افلح من زکّیها».یعنی با برطرف نمودن معایب و کاستی ها و تزکیه نفس، ما را به فلاح و تکامل انسانی رهنمون ساخته است.(سوره شمس،آیه9)

2. خطر بزرگ

امامعلی (ع) فرموده:«جَهلُ المرءِ بِعُیوبِه من اکبر ذنوبه».2

ناآاهی انسان به عیب هایش، از بزرگ ترین عیب های اوست.

همچنین فرموده:«من اشدِّ عُیوب المَرء أن تخفی علیه عُیوبُهُ»3

از بزرگ ترین عیب های انسان این است که عیب هایش برای او پنهان [ناشناخته] باشد.آویبوری، می نویسد:«ما غالبا از فرط نادانی معایب خود را نادیده می گیریم و پرده ای از غفلت و تجاهل روی آن می کشیم تا به این وسیله، خود را گول بزنیم، واقعاً تعجّب آور است!».4

اگر نسبت به معایب اخلاقی و رفتاری خویش ناآگاه باشیم، یا آنها را نادیده بگیریم، یا با پنهان ساختن آنها خود را فریب دهیم، بزرگ ترین ضربه را به خود وارد آورده ایم و خطرناک ترین کار را مرتکب شده ایم!

3. فرا فکنی و حق گریزی

افرادی که به معایب و نواقص خویش توجّهی ندارند و برای رفع آنها انتقاد پذیر نیستند و اقدامی صورت نمی دهند، غیر از این که خود را از رسیدن به «تکامل انسانی» محروم ساخته اند، گاهی برای مسئولیت گریزی، مرتکب فرا فکنی می شوند و آن گاه که در زندگی، با موانع و تلخی ها مواجه می شوند، همه گناهان را به گردن دیگران یا «زمانه» می اندازند و در بیان امام علی(ع) آنان «اشرار» معرفی شده وآن حضرت می فرماید:«افراد شرور پیوسته در مقام عیب جویی دیگران هستند و به خوبی های آنان توجّهی ندارند؛مانند «مگس» که جاهای سالم و تمیز بدن را رها می کند و روی نقطه آلوده و چرکین می نشیند».5

ثانیاً، با توجه به چنین روحیه ای، وقتی افراد معیوب، خود را ناموفّق و به تنگنا رسیده احساس می کنند، برای فرار از مسئولیت، همه گناهان را به گردن دیگران می اندازند، تا بلکه بدین وسیله خود را تسکین داده و تبرئه کنند! در اشعاری که از امام رضا (ع) وارد شده، می خوانیم:

یعیـبُ النّاسُ کُـلُّهُم زمـان و ما لِزمـانَنا عَــیبُ سـوان

نَعیبُ زَماننا و العیـب فین

و لو نَطَقَ الزَّمانُ بنا هجانا6

مردم، زمانه و روزگار را معیوب می شمارند، در حالی که در روزگار، عیبی غیر از بدی های ما، چیزی وجود ندارد؛ما به عیب جویی زمانه می پردازیم، در حالی که عیب ها در خود ماست و اگر زمانه زبان باز کند، به استهزای ما می پردازد.

به راستی، گرگ ها گوشت دیگری را نمی خوریم، ولی بعضی از ماها، گوشت دیگران را آشکارا می خورند! ما برای فریب دادن دیگران، از عطر خوشبو استفاده می کنیم! وای به حال ما،اگر غریبه ای بیاید و ما را با این وضع دردناک ببیند!

4. راه های درمان

برای برطرف کردن عیب ها و نواقص فکری و اخلاقی و رفتاری و فرهنگی که موجب می شود، مورد بی مهری و تنفّر دیگران واقع شویم و زندگی ما با تلخی و ناکامی دست به گریبان گردد، راه های تجربه شده و مفیدی به نظر می رسد،که با استفاده از احادیث اسلامی و نظریه دانشمندان ، آن را با دقّت مورد مطالعه قرار می دهیم.

الف:باید توجه داشته باشیم که به قول جان لاک :«در مدرسه بزرگ طبیعت، ما سر و پا در جهل و بی خبری فرو رفته ایم و از اسرار وجود، چیزی نمی دانیم»7 معلومات ما چون قطر دایره است و مجهولات ما چون محیط آن، هر چه قطر دایره را بزرگتر کنیم، محیط چند برابر بزرگ تر می شود، شاید در آینده فرزندان ما بتوانند بیشتر از ما، در این راه پیش بروند و از اسرار کائنات،حقایق تازه ای کشف کنند، ولی ما با نهایت تأسف باید اعتراف کنیم که در این خصوص چیزی نمی دانیم.8

بنابراین، شرط نخست در رفع معایب و خودسازی، اعتراف و اعتقاد به ناآگاهی و دانایی های اندک ما در اسرار پهناور جهان هستی،و تصمیم گیری جدّی برای رفع آنهاست.

ب:برای رفع معایب و در نتیجه خودسازی، باید به «درون خویش فرو رویم» و این سخن عمیق «آندره ژید» نویسنده مشهور فرانسوی و برنده «جایزه ادبی نوبل» 1945 میلادی را به خاطر بسپاریم که گفته است:«نیروی حیرت انگیزی در ذات انسان نهفته است، پیوسته تکرار کن:همه چیز، به خودم بستگی دارد.»9

درد و درمان ما، در وجود خود ما قرار دارد،باید نقاط مثبت را شناخته و تقویت کنیم و نیز معایب و نقاط ضعف را شناخته، به تدریج ریشه کن گردانیم و قدم بر پلّه های تکامل گذاریم.

ج:اگر خود را «انسان کامل» و مصون از لغزش و گناه نمی دانیم، باید سخنان «دیل کارنگی» دانشمند معروف را با دقّت مورد مطالعه قرار دهیم که نوشته است:«آدم های ضعیف النفس از انتقاد می هراسند و وحشتناک می شوند، ولی مردم دانا به انتقاد و خورده گیری دیگران رغبت نشان می دهند و از آنها نکته ها می آموزند… آیا شما فقط درس زندگی را از کسانی آموخته اید که از شما تعریف کرده؛ محبت نموده و مطیع نظر شما بوده اند؟… ما مخلوق منطق و استدلال نیستیم، بلکه زاییده احساساتیم، عقل و منطق ما، همچون قایق بادبانی، در دریای تاریک و طوفانی احساسات بالا و پایین می رود.آدلن وایت، روزنامه نگار معروف آمریکایی، پس از پنجاه سالگی گفت:«جوانی بودم پرمدّعا، عصبانی، مغرور، کهنه پرست و خودپسند! وقتی که «آلبرت انیشتین» فیزیک دان و فیلسوف آلمانی (1879ـ 1955م) و برنده جایزه نوبل در رشته فیزیک 10،در عقاید خود 99 درصد اشتباه می کند، ممکن است تو نیز 80 درصد اشتباه کرده باشی و سزاوار انتقاد باشی، حالا که اشتباه کرده ای، باید از انتقاد کننده، شکرگزار هم باشی و از آن عبرت بگیری.11

د:مراقبه و محاسبه، برای رفع تدریجی معایب و کاستی ها، یکی دیگر از راه های بسیار لازم و مؤثّر است.

امام علی (ع) قرن ها پیش فرموده:«علی العاقل أن یحصی علی نفسه مساویها فی الدین و الرّأی و الأخلاق و الأدب، فیجمع ذلک فی صدره، أو فی کتاب و یعمل فی إزالتها».12

بر شخص عاقل لازم است که بدی ها و عیب های خویش را در امر دین، فکر و اندیشه و اخلاق و ادب شمارش(و محاسبه) کند و آنها را در سینه خود، یا در صفحه کاغذی یادداشت نماید و برای برطرف کردن آنها (به تدریج) اقدام نماید.

دیل کارنگی هم نوشته است:«اشتباهات و خطاهای خود را در دفتری ثبت و یادداشت کرده و از کارهای خود انتقاد (و آنها را رفع) کنید».13

دکتر الکسیس کارل(1873 ـ 1941م) فیزیولوژیست و جرّاح معروف فرانسوی و برنده جایزه نوبل پزشکی، برای رفع معایب و نواقص سفارش می کند:«همانطور که تاجر دفتر دخل و خرج خویش و دانشمند اوراق تجارب خود را به دقّت تنظیم می کند، هر فردی فقیر و غنی، پیر و جوان، عالم و جاهل، باید هر روز، خوبی ها و بدی های انجام یافته، به خصوص میزان شادی یا رنج، اضطراب یا آرامش، کینه یا محبّتی را که در دوستان و هم نوعان خود تزریق کرده است، ضبط نماید.فقط با اجرای صبورانه این روش هاست که جسم و جان ما تغییر پیدا می کند».15 و معایب رفع می گردد.

هـ:تقاضای انتقاد و عیب جویی برای شناختن عیب ها و نقص ها، بزرگ ترین خصلت های متعالی انسانی است و از امتیازات فرهنگ درخشان اسلامی است.

امام صادق (ع) فرموده:«أحبُّ إخوانی الی من أهدی إلی عُیوبی».14

محبوب ترین برادران من، نزد من کسی است که عیب های مرا برایم به ارمغان بیاورد.

د ر حالی که ما امام جعفر صادق (ع) را معصوم و بدون هر گونه لغزش و عیبی می دانیم، امّا آن حضرت، این درس بزرگ را به ما آموخته است که نه تنها از انتقاد و عیب جویی مخلصانه دیگران نسبت به خود، نباید ناراحت و آزرده خاطر شویم، بلکه با کمال تواضع و فروتنی، آن را «هدیه و ارمغان» تلقّی کرده و درصدد رفع آنها برآییم.

آینه گر عیـــب تـو بنمـود راسـت خودشکن آئینه شکستن خطاست

و:تغییر چشم انداز،یعنی از میان نقاط منفی و سیاه در زندگی، نقاط مثبت و روشن و زیبا را برگزینیم. راه بسیار مفیدی است که با یک آگاهی لازم و یک اراده شجاعانه می تواند ما را، از تنگنای کم ظرفیتی و عیب جویی های زشت و بد بینانه نجات دهد.

رهنمودهایی برای انتقادپذیری مؤثر

1- باور کنید که از طریق انتقاد ، چیزهای زیادی می توانید بیاموزید . اعتقاد به این موضوع به شما کمک می کند تا جایی که امکان داشته باشد ، این تجربه را مثبت تر سازید . اگر شما به این شناخت و باور برسید که انتقاد نتایج مؤثری برای شما دارد ، بنابراین غیرممکن خواهد بود که از انتقاد ترس و واهمه داشته باشید و احتمال زیادی وجود دارد که نسبت به انتقاد ، احساس خوبی پیدا کنید. از طریق نگرش مثبت خود نسبت به جریان انتقاد می توانید عواطف خود را به نحو مطلوبی سازماندهی نمایید.

2- قبل از شروع به صحبت ، به دقت به گفته های دیگران گوش دهید . این کار نشان می دهد که شما آمادگی لازم برای مورد انتقاد قرار گرفتن را دارید . مثلاً شما خودتان اطلاع دارید که در انجام وظایف و تعهدات خود در اجرای یک پروژه ناکام بوده اید . قبل از بروز هر گونه واکنش ، به دقت به صحبت های شریک تان گوش دهید . اگر شما می خواهید خوب و دقیق پاسخ او را بدهید ، لازم است ابتدا به او اجازه دهید هر چیزی که می خواهد بگوید و شما شنونده ی گفته های او باشید ، بدون اینکه حرف های او را قطع نمایید .

3- نسبت به عواطف خود آگاه شوید . در جریان مورد انتقاد قرار گرفتن ، یکسری عواطف در شما بروز می یابد . مثلاً : احساس خجالت ناشی از شکست در انجام وظایف تان یا به نتیجه نرسیدن تلاش شما در انجام موفقیت آمیز کار گروهی ، احساس آزردگی و شاید کمی عصبانیت . در اینگونه موقعیت ها ، بهتر است قبل از هرگونه اقدامی ، چند نفس عمیق بکشید . همچنین عوض کردن هرگونه جریان تفکر مخرب ( مثلاً : من یک شکست خورده ی واقعی هستم ، چه کسی باور می کند که او چنین حرفی به من زده باشد؟ ) را با یک گفتگوی درونی سازنده ( مثلاً : من احساس اندوه و ناراحتی می کنم زیرا اصولاً شنیدن انتقاد کار سختی است به ویژه برای شخصی مثل من که دوست دارد عاری از اشتباه باشد ، اما من سعی می کنم به طور دقیق به حرف های همکاره گوش دهم و همچنین سعی می کنم آرام باشم ) می تواند جریان انتقادپذیری را آسانتر و مؤثرتر سازد .

4 – مسؤلیت اعمال و رفتار خود را بپذیرید . زمانی که می خواهید پاسخ دهید یا از خود واکنشی نشان دهید ، ابتدا مسؤلیت اعمال خود را بپذیرید . با این کار ، به طرف مقابل خود اجازه می دهید تا دریابد که بین شما دو نفر ، درک مشترک وجود دارد . همچنین با این کار ، او موضع دفاعی به خود نمی گیرید : ” بله ، حق با شماست ، من در مواردی در انجام وظایف خود کوتاهی نموده ام و با این کار خود ، برای شما مشکل به وجود آورده ام ” .

5 – حالت دفاعی به خود نگیرید . با فهرست کردن همه ی دلایل خود در مورد عدم انجام وظایف تان ، در جریان انتقاد ، نقش فعالی داشته باشید . سپس تمایل خود را برای عبرت گرفتن از این موقعیت و نیز بهبود آن نشان دهید .

6 – همه ی فیلترهای مرتبط با گوش کردن را خاموش نگه دارید .در مبحث گوش دادن فعال اشاره کردیم که چگونه فیلترها می توانند موجب از دست رفتن اطلاعات مهم و ارزشمندی شوند . به خاطر داشته باشید که در جریان انتقادپذیری از فیلترها استفاده نکنید و تلاش نمایید که این فیلترها را غیرفعال نگه دارید . با یادداشت برداری زیاد ، جلو از دست رفتن اطلاعات را بگیرید .

7 – نسبت به احساس انتقاد کننده حساس باشید . گفته های شما می تواند از لحاظ عاطفی ، بر طرف مقابل تأثیر بگذارد حتی اگر فقط یک انتقاد از شما مطرح نماید . به عنوان مثال ، هنگامی که شما به او می گویید که احساس شرم و خجالت می کنید ، او ممکن است از اینکه موجب ناراحتی شما شده ، احساس رنجش خاطر نماید . در جستجوی علائمی باشید که که نشان دهنده ی چیزی است که احساس می کند و سپس سعی نمایید به او آرامش بدهید . برای این منظور می توانید به او بگویید :   ” درست است که من احساس شرم می کنم اما شما هیچ تقصیری در این قضیه ندارید . فکر می کنم این حالت من به دلیل ناتوانی ام در مقابله با وضعیت پیش آمده باشد” .

8 – گفته های گوینده را خلاصه کنید . اگر شما در مورد گفته های طرف مقابل اطمینان خاطر ندارید ، لازم است از تکنیک هایی که در مبحث گوش دادن فعال مورد اشاره قرار گرفت ، برای خلاصه کردن گفته های طرف مقابل استفاده کنید . از این طریق شما به رفع هرگونه سوءبرداشت احتمالی کمک می کنید .

9- تمایل خود را برای ایجاد تغییر نشان دهید . به احتمال زیاد ، ایجاد تغییر ، مورد نظر هر دوی شما می باشد . بنابراین لازم است نشان دهید که خواهان ایجاد تغییر هستید . برای این منظور شما می توانید بگویید : ” شما نظرتان این است که من در نوشتن گزارش ها مشکل دارم. بد نیست بدانید که من واقعاً دوست دارم این کار را درست انجام دهم . اگر موافق باشید در مورد این موضوع صحبت کنیم ” . این گفته ، شما را به بحث در مورد راه حل های ممکن مسأله هدایت می کند .

1. در جست و جوی خوش بختی، ص 67.

2. بحارالانوار، ج 75، ص 91.

3. غرر الحکم،ص 799.

4. در جست و جوی خوش بختی، ص 41.

5. سفینه البحار، ج 3، ص 736.

6. بحارالانوار، ج 49، ص 111.

7. در جست و جوی خوش بختی، ص 242.

8. همان، ص 249.

9. روزنامه ایران، 20/4/1384؛شماره 3187، ص 24

10. چهره درخشان، ج 1، ص 99.

11. چگونه تشویش و نگرانی را دور کنیم؟، ص 248.

12. غرر الحکم، ص 509.

13. چگونه تشویش و نگرانی را دور کنیم؟، ص 249.

14. راه و رسم زندگی، ص 118.

15. سفینه البحار، ج 3، ص 734، بحارالانوار، ج 75، ص 249.