نگاهی به موسیقی رپ و رپرها؛ از نیویورک تا تهران +تصاویر

در اینجا قصد ورود به مباحث تخصصی در حوزه نت­‌های موسیقی را نداریم؛ قصد پرداخت دقیق به تاریخچه فنی شکل­گیری سبک رپ، تغییر و تحولات و شاخه­‌های موسیقایی آن تاکنون را نیز نداریم؛ قصد بحث پیرامون حکم فقهی یا قانونی در مورد رپ­‌خوانی را نیز نداریم؛ و نهایتاً اگر چه در خلال بحث از برخی رپرها نام می­‌بریم اما قصد تبلیغ رپ و رپِرها را نیز نداریم و این نام بردن‌ها هرگز به منزله تأیید یا تطهیر رپرها نیست؛ بلکه محور این نوشتار، بررسی ژانرهای متنوع رپ و نقش فرهنگی- اجتماعی رپِرها در جوامع غربی و ایران است و اینکه آیا اساساً چیزی در دنیای رپ پیدا می­‌شود که قابلیت متناسب­‌سازی با فرهنگ ایرانی-اسلامی ما را داشته باشد؟

رپ از کجا شروع شد و چرا؟

برخی ادعا کرده‌­اند ریشه موسیقی رپ به جامائیکا در دهه 1960 میلادی بازمیگردد، زمانی که خوانندگان در مراکز تفریحی به جای صحبت­‌ کردن در میان پخش دو موسیقی، ترجیح دادند در حین پخش آن صحبت کنند. برخی حتی به دوره‌­های گذشته در دو سه قرن پیش اشاره می­‌کنند که بردگان در محافل رقص و آواز خود چیزی شبیه به رپ می­‌خواندند. اما به هر حال موسیقی رپ ابتدا در آمریکا و در دهه 1970 میلادی به جهان معرفی شد، زمانی که خوانندگان آفریقایی-آمریکایی به دلیل مشکلات مالی توان شرکت در دوره­‌های آموزشی و یا تأسیس و استفاده از استودیوهای مجهز جهت ضبط ترانه خود را نداشتند. این سیاه­پوستان که از تبعیض و فقر خسته شده بودند، محتوای اعتراضی و عدالت‌خواهانه را در ترانه­‌های بی­‌نظم خود می­‌گنرسانه­‌ها و ژست­‌های رسمی دعوت کنند. ضرب‌آهنگ تند، نشان­‌دهنده درد­دل­های فراوان و عصبانیت از معضلات اجتماعی است؛ بی­‌اعتنایی به ساختارهای آهنگ­سازی و قافیه­‌پردازی نیز ناشی از نارضایتی فرد از وضعیت موجود و مخالفت با مشکلاتی است که ساختارهای رسمی مدرنیسم بر جامعه تحمیل کرده است. به بیان دیگر خواننده با همه توان و بکارگیری همه ابزارهایی که در اختیار دارد، هواداران خود را به شکستن تصورات نادرست از پیشرفت جامعه و توجه به واقعیت­‌های تلخ و ناشنیده از زندگی محرومان مجبور می­‌کند.

رپ به مرور زمان بر سایر سبک­‌های موسیقی اثر گذاشت و در ترکیب با آنها به ویژه پاپ، جاز و فانک (که برخی ریشه سبک رپ را نیز در همین سبک­‌ها جستجو می­‌کنند)، سبک­‌های جدیدی را ابداع کرد. هر خواننده­‌ای به ویژه برای سودآوری بیشتر، تلاش کرد موسیقی رپ را با سبک‌های محلی در کشور خود ترکیب کند.

ژانرهای نوین در سبک رپ

امروزه علاوه بر ژانر کلاسیک رپ که محتوای عدالت­‌طلبانه آن را شرح دادیم، یکی از جریان­‌های اصلی در سبک رپ، «رپ گانگستری» است که مبدع آن رپرهایی چون   choolly Dو Ice-T بودند. گروه «دشمن عمومی» (Public Enemy) نیز ابتکاراتی در سبک رپ ایجاد کرد به گونه­‌ای که برخی این گروه را بنیان‌گذار و مبدع ژانر گانگستری می‌­دانند. یکی از ترانه­‌های مشهور آنها با نام «علیه قدرت بجنگ» (Fight The Power) در مورد برخورد نابرابر پلیس علیه سیاه­پوستان در آمریکا بود.

در واقع اگر چه ژانر گانگستری رگه­‌هایی از عدالت­‌خواهی اولیه را حفظ کرد، اما با استفاده از آن، دسته‌­های بزهکار شهری که گرفتار فقر، خشونت و فساد هستند، محتوای خود را وارد سبک رپ کرده‌­اند. مواد مخدر، قانون­‌شکنی، جملات مبتذل و تحقیرآمیز نسبت به زنان و مطالبی مانند این، با کلماتی رکیک و جملاتی خشن با ضرب‌آهنگی تند و تا حدودی آشفته بیان می­‌شوند. این مسأله موجب شده عمده ترانه‌­های رپ صفت 18+ بگیرند. یکی از نمونه‌­های برجسته که موجب شهرت این ژانر شد، گروه N.W.A است که در اینجا می­توان از آهنگ مشهورشان «مستقیم، بیرون از کامپتون» (Straight Out of Compton) نام برد. بسیاری از ترانه‌­های گانگستری زن را در حد یک ملعبه جنسی فروکاستند بلکه از تصاویر نامناسب نیز برای تبلیغ گروه‌­ها و آلبوم­‌های رپ استفاده کردند.

با این حال به ویژه پس از ورود خوانندگان زن به سبک رپ که امروزه دیگر تعدادشان کم نیست، برخی از آنها تلاش کردند از حیثیت زنان دفاع کنند. در واقع نه فقط در مورد زنان، بلکه همه ویژگی­‌های محتوایی جریان گانگستری که بیان شد مانند خشونت و مواد مخدر، توسط برخی خوانندگان و گروه‌­های ترانه­‌ساز که از اواخر دهه 1980 میلادی ظهور کردند، زیر سؤال رفت؛ تا جایی که ژانر جدیدی به نام «رپ مسیحی»، «انجیلی» یا «مقدس» توسط این منتقدان ایجاد شد. یکی از اولین رپرهای مسیحی استیون وایلی (Stephen Wiley) بود که برای کودکان، انجیل تدریس می­کرد. وی در 1985 میلادی ترانه­‌ای با نام «زنگ تفریح انجیل» (Bible Break) منتشر کرد.

برخی رپرهای گانگستری پس از رواج رپ مذهبی، تغییر رویکرد داده و بدان پیوستند مانند گروه «گانگسترهای انجیل» (Gospel Gangstas). محتوای ژانر مسیحی عمدتاً به اخلاق، ایمان، وجدان و مانند آن برمی­گردد و در بسیاری موارد نیز بر اساس این مبانی به سراغ مسائل جامعه مدرن و یا مشکلات سیاهان و فقیران می­رود. در واقع این ژانر، زبان حال یک انسان مؤمن در هیاهوی جامعه مدرن است، تناقض‌­هایی که میان زندگی­‌اش، وضعیت جامعه­‌اش و تعالیم دینی‌­اش می‌­بیند و تلاش می­کند با یک انگیزه مذهبی و انسانی به حل آن بپردازد. لازم به ذکر است بسیاری از رپرها که در ژانرهای دیگر ترانه می­‌سرایند، شاید برای گسترش هواداران خود یا برای ایجاد تنوع، هر از چندی یک ترانه نیز در ژانر مذهبی منتشر می­‌کنند.

گروه «گانگسترهای انجیل» (Gospel Gangstas)

چند رپر جدید در ژانر مسیحی

در اینجا قصد داریم چند رپر در ژانر مسیحی را بشناسانیم. شناختن این رپرها در حد اجمالی و شنیدن بخش‌هایی از ترانه­‌های آنها که در لینک­‌های پایانی می‌­آید، شاید ما را با بخشی کمترشناخته­‌شده از دنیای رپ آشنا کند. البته برخی از این خوانندگان گاهی در ژانرهای دیگر نیز ترانه خوانده و می‌خوانند. لازم به ذکر است برخی از ترانه­‌های ژانر مذهبی در زمان خود در صدر جدول فروش جهانی رپ قرار گرفته است:

· گروه «دین بومی» ( Native Deen) متشکل از سه رپر مسلمان در واشنگتن است که هدف خود را حفظ ایمان و زندگانی بهتر در جوامع مدرن اعلام کرده‌اند و عمدتاً به مسائل پیش­روی مسلمانان آمریکا می­‌پردازند. این افراد که از تبار آمریکایی-آفریقایی هستند، تا کنون در 60 شهر در سراسر جهان به اجرای موسیقی پرداخته­‌اند.

گروه Native Deen که کارهایی در حمایت از مردم فلسطین نیز اجرا کرده است

· آمیشو برکت (Sho Baraka) از رپرهای آمریکایی است که در آلبوم اخیر خود با نام «دهمین فوق­‌العاده» (Talented Tenth) بار دیگر به مسائل طبقه محروم در آمریکا توجه کرده و بر مبنای تعالیم انسانی مسیح، پرسش‌­های تلخی را پیرامون طبقاتی­‌بودن جامعه آمریکا، نژادپرستی و تبعیض جنسی مطرح می­‌سازد، گر چه استفاده وی از برخی الفاظ معمول در رپ گانگستری مخالفت­‌هایی را در میان هوادارنش برانگیخت.

· لِکره مور (Lecrae Moore) خواننده تگزاسی است که در جوانی متحول شده است. وی از مؤسسان بنیاد Reachlife در آمریکا است که شبکه‌­ای از کلیساها را به هم مرتبط می­‌سازد.

· اندی مینو (Andy Mineo) معروف به ام.سی. از رپرهای جوان نیویورکی است. وی عضو گروه موسوم به «آتش‌­بس» شده و به توزیع انجیل در مناطق فقیرنشین آمریکا نیز می­‌پردازد.

اندی مینو (Andy Mineo)

· بابی بیشاپ (Bobby Bishop) ترانه­‌سرا و خواننده پرکار رپ است که عمدتاً با آلبوم مشهور خود در سال 2005 یعنی Government Name شناخته شد.

· کانیه وست (Kanye West) خواننده رپ، آهنگساز، تنظیم­‌کننده ترانه، کاردگران فیلم و طراح مد است، متولد جورجیا و از هنرمندان مبتکر و البته بسیار پرحاشیه. با این حال آلبوم وی با نام «ترک تحصیل کالج» و ترانه وی با نام «مسیح قدم می­زند» در سال 2004 با استقبال فراوان از جانب طرفداران ژاندر مذهبی روبرو شد. آلبوم آخر وی با نام Yeezus (که هر شنونده­ای را به یاد Jesus یا مسیح می‌­اندازد) و یکی از ترانه‌­های آن با نام «من یک خدا هستم» میلادی نیز با نظرات موافق و مخالف فراوانی روبرو شد.

انیه وست (Kanye West)

· کا.بی. یا کوین بِرگس (KB) پس از طلاق والدینش به خلافکاری­‌هایی دچار شد اما بواسطه یک دوست، توبه کرده و اکنون یکی از رپرهای ژانر مذهبی است.

· کا.جِی. 52 (K.J-52) کار خود را به صورت رسمی از سال 2000 آغاز کرده و مانند لکره، برنده جایزه Dove شد (در سال 2004 و 2007). این جایزه هر سال به بهترین موسیقی رپ تعلق می­گیرد.

اینها تنها چند رپر معروف در میان ده‌­ها رپر مسیحی هستند. اینکه می‌­گوییم «رپرهای مسیحی» یا «مقدس» به این معنا نیست که آثار آنها مورد تأیید ما است. اساساً قصد این گزارش پرداختن به این موضوعات یا صدور حکم درباره رپ و رپرها نیست. تنها خواستیم بگوییم دنیای رپ، این‌گونه خوانندگان را نیز شامل می­‌شود که از رپ برای بیان تعالیم مذهبی و چالش‌­های زندگی انسان مؤمن سود می­برند. رپ با همه این رپرها باید در نظر گرفته شود. شاید نتوان همه را به یک چوب راند.

رپ در ایران چه می­کند؟

اولین آلبوم رپ که در ایران با مجوز رسمی منتشر شد، «اسکناس» از شاهکار بینش‌­پژوه در 1383 شمسی بود که موضوع عمده آن انتقاد از فاصله طبقاتی بود و چاشنی تغزل و طنز داشت. پس از آن می­توان از سروش لشگری (هیچکس) و یاسر بختیاری (یاس) به عنوان دو رپر مشهورتر نام برد.

در رسانه ملی تنها ترانه­‌هایی که به سبک رپ پخش شده است، ترانه­‌های رضا عطاران در تیتراژ برخی مجموعه‌­های تلویزیونی یعنی «ترش و شیرین» و «متهم گریخت» بوده است. این ترانه‌­ها ترکیبی ار رپ و پاپ بود. برخی از خوانندگان دیگر نیز که به رپر مشهورند، در واقع بیشتر ترکیبی از این دو سبک را اجرا می­‌کنند.

به تدریج رپرهای ایرانی هر یک برای خود نام مستعاری انتخاب کرده و از این سبک برای اهداف مختلفی بهره بردند. هم‌­اکنون خوانندگان فراوانی در این سبک می‌­خوانند. البته واقعیت آن است که بسیاری از آنها به بیراهه رفته‌­اند و بعضاً استودیوهای زیرزمینی آنها پلمب و پایگاه‌های اینترنتی آنها فیلتر شده است.

سروش لشگری (معروف به هیچ‌کس) و یاسر بختیاری (معروف به یاس) از جمله رپرهای ایرانی هستند که نسبت به رپرهای متعدد مبتذل‌خوان، توانسته‌اند محتوای اجتماعی - انتقادی را در کارهای خود حفظ کنند. گرچه، در میان آثار آن‌ها نیز مواردی نزدیک به محتوای مبتذل پیدا می‌شود.

دسته‌­بندی­‌های متعددی از رپ فارسی ارائه شده ولی به نظر می­رسد جدا از برخی رپرها چون امیر مقصودلو (تتلو) که ترانه‌‌­های متنوعی در ژانرهای مختلف می­خواند، سه ژانر اصلی در رپ فارسی تقریباً قابل تمییز است:

1. گروه اول کسانی هستند که به نظر می­‌رسد رپ را بهتر شناخته­‌اند. آنها در بسیاری از ترانه­‌ها از ژانر کلاسیک رپ (انتقاد به مسائل اجتماعی) ویا ژانر مذهبی بهره می­گیرند، یعنی یا از رپ برای بیان مشکلات زندگی مردم کوچه و بازار یعنی درد محرومین جامعه و اعتراض به برخی رویه­‌های اجتماعی و سیاست­ دولت­ها بهره می­‌گیرند و فقر و کمبود امکانات، طلاق، بیماری، بی­‌کسی و مانند آن را به تصویر می­‌کشند؛ ویا در ترانه­‌های خود به بیان مفاهیم اخلاقی (فردی یا اجتماعی) و مضامینی چون صبر و مقاومت، عشق به مادر، وطن­‌دوستی، بی­‌اعتباری دنیا و مانند آن با زبان عامیانه و در دل مسائل ملموس زندگی مردم می‌پردازند. در بسیاری از ترانه­‌ها ترکیبی از این دو ژانر ارائه می­‌شود. یاس، هیچکس و پیشرو از این رپرها به شمار می‌­آیند.

2. برخی خوانندگان اگر چه مضمون اعتراضی رپ را حفظ کرده­اند اما متاسفانه برخلاف گروه اول افراط کرده و اعتراض خود را بر کلیت نظام سیاسی و حتی دین نشانه رفته‌­اند، مانند دیو و شاهین نجفی. این افراد در ترانه‌های خود به صراحت از لزوم براندازی نظام سیاسی و ارتداد از اسلام دعوت می­کنند. بیان اعتراض‌­آمیز این گروه، همه مشکلات را ناشی از این دو عامل می­‌داند و با زبانی تلخ دو گزینه را پیش­روی شنوندگان خود می­‌گذارند: انقلاب بنیادی برای تغییر همه چیز، یا خودکشی. این گروه به اشتباه برای اصلاح ابرو، چشم را کور می­‌کنند و به جای حل مشکل، بر مشکلات می­‌ا‌فزایند.

3. گروه سوم که شاید عمده خوانندگان رپ را در بر می­‌گیرد و به سبک گانگستری نزدیکترند، از ضرب‌آهنگ خاص رپ بهره گرفته و ترانه­‌های آنها معمولاً تغزل­‌هایی سطحی با زبانی مبتذل است، مانند گروه‌ها و افرادی موسوم به زدبازی، حسین تهی، ساسی مانکن و آرمین 2AFM. بیان اعتراض­‌آمیزی که گاهی توسط این رپرها استفاده می­‌شود، عمدتاً به گلایه از نامرادی معشوق یا نارضایتی و فروپاشی روانی ناشی از روابط آزاد برمی­‌گردد. این خوانندگان مخاطب خود را جوانانی در نظر گرفته‌­اند که در خیابان­ کلانشهرها به دنبال روابط آزاد جنسی و پارتی­‌های شبانه هستند.

· این گونه نیست که همه ترانه­‌های رپ، موزیک متن پارتی­های نامشروع باشد. ضرب‌آهنگ رپ می­تواند به دلیل ماهیت چالش‌­برانگیز و منتقدانه آن باشد نه اینکه لزوماً مناسب رقص و آواز تهیه شده است.

این گونه نیست که همه رپرهای منتقد با اصل نظام سیاسی یا دین مردم مخالف باشند. بلکه به جز چند رپر دست چندم، سایر خوانندگان شاخص رپ به برخی رویه‌­های اجتماعی یا برخی سیاست­ دولت­‌ها انتقاد می­‌کنند و خواستار رفع فقر و درمان دردهای محرومین جامعه هستند. و البته آن دسته از خواننده‌هایی که ترانه‌هایی با مضامین مبتذل و الفاظ رکیک اجرا می‌کنند از سوی دسته اول رپرها نیز طرد شده و وصله‌ای ناجور برای این سبک موسیقی به حساب می‌آیند.

برداشت نادرست از سبک رپ گانگستری در ایران موجب رشد نسخه داخلی آن با مضامین جنسی و روابط آزاد شده است

· ترانه­‌های رپ اگر چه شتاب زیادی در بیان کلمات خود دارند، اما این مسأله موجب نمی­‌شود خوانندگان هدفمند و باشخصیت، کلمات نامناسب و رکیک را به صورت لجام­‌گسیخته در جملات شعرگونه خود بگنجانند. هرچند تعدد خواننده در این سبک بویژه در کشورمان، موجب غلبه ابتذال در موسیقی رپ فارسی شده است و اصولا در جامعه موسیقی رپ ناخودآگاه سبکی مبتذل و مملوء از ابتذال کلامی و محتوایی با گرایش‌های جنسی و روابط بی‌قید و نامشروع را به ذهن متبادر می‌سازد و همین موضوع سبب شده است تا تقریبا راه برای ورود این سبک به عرصه موسیقی مجاز - اگر نگوییم بسته - اما بسیار دشوار شود.

جمع‌­بندی

سبک رپ ابتدا در جوامع فراصنعتی و متأثر از مکاتب منتقد مدرنیسم زاده شده و با ریتم ساختارشکنانه و محتوای اعتراضی خود، صدای اعتراض طبقات پایین به ناعدالتی بوده است اما بخشی از آن به تدریج اسیر فسادهای خیابانی، خشونت، اعتیاد و محتواهایی از این دست شد، به گو­نه­‌ای که برخی خوانندگان در نقد ترویج فساد و خشونت توسط ژانر گانگستری، ژانر مسیحی را رواج دادند. با ورود سبک رپ به ایران، برخی ناظران اجتماعی بدون درک وجود این ژانرهای متفاوت، به دلیل غلبه ژانر گانگستری در غرب، تصور کردند همه رپ همان خشونت و فساد است. از این رو با این درک نادرست، قضاوت­‌های مثبت و منفی نادرستی انجام دادند و موسیقی رپ به جامعه ایران به عنوان موسیقی مبتذل شناسانده شد.

به بیان دیگر سبک موسیقی رپ، عناصری دارد که تنها یکی از آنها ریتم تند کلام و قافیه‌­های نامنظم است. عنصر مهم دیگر در این سبکِ نسبتاً جدید که معمولاً –حتی از جانب برخی رپرها- کمتر بدان دقت می­‌شود، محتوای آن است؛ محتوایی که در غرب، به ویژه در سال‌­های ابتدایی تلاش می­کند صدای عدالت­خواهی پابرهنگان و محرومان را به گوش مرفهان بی­درد برساند و در یکی­ دو دهه اخیر نیز با نام ژانر مسیحی توانسته است اقشار مذهبی غرب را به خود متوجه سازد.

در واقع سبک رپ مانند همه سبک­‌های دیگر، یک ابزار برای بیان مفاهیم و تلقین احساس است. این نوع استفاده شاعر، خواننده و آهنگساز از این سبک است که نشان­‌دهنده میزان آشنایی وی با مباحث نظری پیرامون آن، عمق فکری و دغدغه­‌های هنرمند و نهایتاً والایی یا پستی شخصیت وی است. بنابر این منصفانه نیست یک قضاوت کلی در مورد همه رپِرها داشته باشیم. به نظر می­‌رسد نمی­توان رپرها را به صورت کامل محکوم یا به صورت کامل تأیید کرد. حتی شاید درست نباشد همه ترانه­‌های یک رپر را تأیید یا رد کرد. هر ترانه رپ، بررسی جداگانه و قضاوت منصفانه را از شنوندگانش می­‌طلبد.