عاشورا؛ مهم‌ترین و غریب‌ترین موضوع سینمای ایران
گروه فرهنگی «تیتریک»؛ قیام سید الشهدا علیه السلام در سال 61 قمری به عنوان مهم ترین انقلاب تاریخ بشریت، زنده ترین و پویاترین منبع برای خلق آثار دراماتیک، حماسی و تراژیک است. به خصوص آن که تأثیرات شگرف این قیام بر تاریخ شیعه، واضح و غیر قابل چشم پوشی است.
از این روی یکی از رسالت های هنرمندان و همچنین رسانه ها، به خصوص سینما،
پرداختن به حماسة امام حسین علیه السلام و یارانش است. موضوعی که منطقاً می
بایست دستمایة بسیاری از آثار سینمایی به خصوص در سال های پس از انقلاب
قرار می گرفت؛ اما بررسی تولیدات سینمایی ایران در حوزه فیلم و سریال گویای
آن است که موضوع عاشورا و مفاهیم برآمده از آن، هیچ گاه به عنوان یک
اولویت و دغدغه همیشگی نزد سینماگران ما مطرح نبوده است. حقیقت آن است که
در سینمای ایران با این که هر ساله ده ها فیلم تولید می شود، ولی تعداد
انگشت شماری از آنها، این موضوع را ترسیم کرده اند و در بین آنها نیز تعداد
آثاری که در شأن فرهنگ عاشورا باشد، نادر است و این یعنی فرهنگ عاشورا در
سینمای ایران بیش از آن که تصور کنیم مهجور و غریب است.
مروری بر برخی از آثار شاخص عاشورایی، شاید بتواند نشان دهندهاین باشد که
رویکرد سینماگران ایرانی به واقعه عاشورا و تصویر سینمای عاشورا چگونه بوده
است. در عرصه سینمای داستانی به دو شکل به موضوع عاشورا پرداخته شده است ،
که یک شیوه آن، بازآفرینی بخش هایی از متن یا حواشی قیام حسینی و شیوه
دیگر اشاره غیر مستقیم به عاشورا و سیدالشهدا علیه السلام است. در میان
آثار سینمایی، تنها دو اثر شاخص که بر شیوه اول منطبق باشد قابل شناسایی
است.
سفیر
نخستین فیلم عاشورایی در سینمایایران مربوط به سال های اول انقلاب است، سال هایی که سینما می خواست پر و بال بگیرد، سال 1361 شمسی. «سفیر» ساختة فریبرز صالح است که در اوایل انقلاب اسلامی و در دوران جنگ تحمیلی ساخته شد و حقیقتاً اثری آبرو دار است که بودجه آن را شهید کلاهدوز تهیه کرده بود. حضور بازیگرانی چون عزّت الله مقبلی، فرامرز قریبیان، کاظم افرندنیا، موسیقی متن قوی، خوش ساختی و لوکیشین های فیلم همگی در باورپذیری داستان به مخاطب کمک می کرد تا فضای پر از خیانت و ناپاکی زمانِ حضرت حسین بن علی علیه السلام را به درستی درک کند. این فیلم تا مدت ها به عنوان یکی از فیلم های مناسبتی در سینماها و تلویزیون به نمایش درمی آمد. «سفیر» در همان سال به عنوان پرفروش ترین فیلم سال لقب گرفت و هنوز هم، هرچند وقت یک بار، در روزهای عزاداری پخش می شود و برخی سکانس های آن هنوز برای بیننده جذاب است. داستان فیلم دربارة «قیس بن مسهر» است که وظیفه دارد نامه ای محرمانه از سوی امام حسین علیه السلام به سلیمان خزاعی در کوفه برساند. او در میانة راه به دست راهداران «ابن زیاد»، والی کوفه، دستگیر و به زندان افکنده می شود و پس از حوادثی، سرانجام شهید می شود.
خط شکنی «سفیر» مبنای بسیاری از فیلم ها و سریال های تلویزیونی شد و موجب
گشت که دیگران نیز متوجه اهمیت سینما و تصویر در پرداخت به این موضوعات
شوند و بخت خود را نیز بیازمایند.
روز واقعه
و اما «روز واقعه»،مشهورترین و پر خاطره ترین فیلم سینمایی درباره قیام
عاشورا که مستقیماً به روز عاشورا می پردازد. فیلمی که سال هاست به عنوان
یک فیلم تأثیرگزار در ایام محرم، روانه آنتن می شود. «روز واقعه» به
نویسندگی بهرام بیضایی و کارگردانی شهرام اسدی با بازی «علیرضا شجاع نوری»،
«لادن مستوفی» و... درباره جوان نصرانی تازه مسلمان شده ای به نام عبدالله
است که در شب عروسی اش صدایی می شنود که دیگران از شنیدنش عاجزند و در
گوشش می پیچد که «آیا یاری کننده ای هست که مرا یاری کند؟». عبدالله همان
دم بر می خیزد، عروسی را رها می کند و رهسپار کربلا می شود و با جملة «همة
حجتِ مسلمانی من حسین بن علی است»، خود را از شهر و مردمانش که از حسینی می
گویند که به راه دنیا رفته است، بیرون می کشد و جان خود را به بیابان و شن
های داغ می سپارد تا منزل به منزل به دنبال رد پای او باشد و... .
***
اما اگر بخواهیم با استفاده از شیوه دوم ، به آثاری که با الهام از ریشه ها و باورهای عاشورایی در سینمای ما تولید شده اند نگاهی بیندازیم، قطعاً بیشترین کاربرد سینما با این رویکرد در سینمای دفاع مقدس صورت گرفته است؛ در واقع حادثه کربلا در جهان سینمایی ما، بیش از آنکه به لحاظ دراماتیک تأثیر بگذارد به شکل ایدئولوژیک مؤثر بوده است و نقش این حادثه به عنوان یک تراژدی و پدیده دراماتیک مورد توجه قرار نگرفته است؛ به عبارتی دیگر درس ها و پیام هایی که از این واقعه عظیم بر می آید دستمایه داستان پردازی و فیلم سازی قرار گرفته و مورد تأویل و تفسیر مؤلف واقع شده است. هر چند انصاف نیست که این فیلم ها، هم پایه فیلم های مذکور بررسی شود. چرا که در این آثار، هیچ خبری از خط اصلی واقعه عاشورا نیست؛ امّا به سبب وجود برخی سکانس ها، اِلِمان ها یا نمادها که مختص فرهنگ عاشورا ست، مخاطب برای لحظاتی با حماسه کربلا گره می خورد. سکانس هایی مانند دسته های عزاداری، تعزیه خوانی، قرائت ذکر توسل به امام حسین علیه السلام در لحظات اوج داستان، آب آوردن فرمانده گردان برای رزمندگان و... در این زمینه می توان به فیلم هایی چون «پرواز در شب» و «افق» مرحوم رسول ملاقلی پور، «حماسه مجنون» جمال شورجه، «بر بال فرشتگان» جواد شمقدری، «نیاز» علیرضا داوودنژاد، «دخیل» داریوش یاری، «هامون» داریوش مهرجویی، «دست های خالی» ابوالقاسم طالبی، «سلطان» داریوش مهرجویی، «راه طی شده» عباس رافعی، «بال های سپید» مهدی هاشمی، «به خاطر هانیه» کیومرث پوراحمد، «بازرس ویژه» منصور تهرانی، سریال «آخرین دعوت» حسین سهیلی زاده و... اشاره کرد.
در کنار فیلم های سینمایی عاشورایی، در حوزه سریال سازی نیز به مواردی بر
می خوریم که هر چند از نظر کمّی بسیار معدود و انگشت شمارند، امّا به لحاظ
کیفیت فنی، بسیار قدرتمند ساخته شده و بعضاً جزو ماندگارترین آثار سینمای
ایران به شمار می آیند.
شب دهم
می توان گفت نخستین سریال مناسبتی که برای ایام محرم ساخته شد، شب دهم بود.
سریالی که توسط حسن فتحی در گروه فیلم و سریال شبکه اول سیما ساخته شد و
در ماه محرم مقارن با نوروز 1380 به روی آنتن رفت. استقبال گسترده مردم از
این سریال از نکاتی است که باید بدان اشاره کنیم؛ تا آن جا که این فیلم
توانست با داستان جذاب و ساخت با کیفیت خود، لقب پر بیننده ترین سریال
نوروز 80 را از آن خود کند و حتی مسئولین سیما را به فکر انتشار سی دی این
مجموعه در بازار نماید.
در این سریال حیدر خوش مرام از لوطی های یکی از محلات تهران قدیم، دل باختة
یکی از شاهزاده های قجری می شود. دختر، شرط ازدواج را اجرای ده شب تعزیه
در زمانی که از سوی رضاخان اجرای مراسم مذهبی ممنوع بود، قرار داده بود و
حیدر به اتفاق دوستانش، جهت اجرای این خواسته همت می گمارد و... .
معصومیت از دست رفته
سریال«معصومیت از دست رفته » به کارگردانی داوود میرباقری در سال 1382 از
شبکه سوم سیما روی آنتن رفت. داستان این سریال، هر چند ریشه تاریخی ندارد
ولی با محوریت شخصیتی به نام شوذب شکل می گیرد که به واسطه فریب زنی یهودی،
به دستگاه خلافت امویان و حجاج بن یوسف می پیوندد. در آخر عمر نیز دچار
جنون شده و با ذلت از دنیا می رود. این فیلم هر چند با سایر سریال های این
موضوع فاصله داشت، امّا به لحاظ کیفی و کمّی توانست توجه افراد بسیاری را
به خود جلب کند.
"مختارنامه" اثر بی‌رقیب عاشورایی سینما و تلویزیون
به عقیده بسیاری از کارشناسان، مختارنامه با شکوه ترین و بهترین اثر
سینمایی تاریخ ایران است. سریالی به کارگردانی داوود میرباقری و تهیه
کنندگی محمود فلاح که با بهره گیری از سرشناس ترین بازیگران و برترین عوامل
فنی حاضر در سینمای ایران، و پس از هشت سال کار مداوم (1381 تا 1388)
آماده نمایش شد. داستان فیلم درباره زندگی و قیام مختار ثقفی ملقب به ابو
اسحاق است که پس از حادثه عاشورا به خون خواهی برمی خیزد. از نقاط عطف این
فیلم می توان به روایت کردن جریان حمله به کعبه، شهادت میثم تمار، بیعت
ابراهیم مالک اشتر با مختار، سیاست ورزی های عبدالله بن زبیر در مکه، قیام
یاران سلیمان بن صرد خزایی، و به درک واصل شدن یزید بن معاویه، خولی، شمر،
حرمله و... ـ لعنت الله علیهم اجمعین ـ به دست سپاه مختار اشاره کرد. ضمن
آن که در طول داستان، فلش بک های هنرمندانه ای نیز به سال های گذشته زده می
شد و صحنه هایی از واقعة جانسوز عاشورا، اسارت آل الله، وقایعی که در منزل
خولی واقع شد و... به طرز زیبا و هنرمندانه ای به تصویر کشیده شد.
علاوه بر کیفیت فنی فوق العاده، عوامل و بازیگران تراز اول، داستان جذابی
چون زندگی مختار ثقفی که در ارتباط کامل با واقعه جانسوز کربلا و سرنوشت
دشمنان حضرت در واقعة عاشورا بود نیز به استقبال مردم از این سریال کمک می
کرد، تا آن جا که علاوه بر رضایت بیش از 96 درصدی مردم از مختارنامه، این
فیلم بتواند تأثیرات خود را در زندگی روزمره مردم نیز نمایان کند و حتی
اخبار سیما نیز از مفاهیم سریال مختارنامه گزارش هفتگی تدارک ببیند؛ امّا
این تمام ماجرا نبود.
استقبال گسترده مردم کشورهای مسلمان از جمله عراق، مصر، ترکیه، آذربایجان،
سوریه، لبنان، کویت، عربستان سعودی و... از این سریال نیز در نوع خود، جالب
توجه است. تا آنجا که طبق اخبار، 40 درصد مردم آذربایجان بیننده مختارنامه
بودند و تبلیغات گسترده شخصیت های این فیلم در کنار فروش بسیار بالای آن
در کشور عراق نیز در خور توجه بود. استقبال کشورهای همسایه از مختارنامه
چنان بود که اعتراض وهابیون سعودی و علمای الازهر نیز نتوانست از مخاطبان
این فیلم بکاهد؛ حتی مقامات C.I.A نیز از استقبال این چنینی از مختارنامه
متعجب شده و عصبانیت خود را از این موضوع اعلام کردند!
باید اقرار کنیم که مختارنامه تنها اثری بود که با این موضوع ساخته شده و
به لحاظ کمّی و کیفی اثری شایسته محسوب می شود. اثر شایسته ای که غربت
سیدالشهدا علیه السلام و واقعه کربلا را در میان سینماگران کشورمان رونق
بیشتری داد.
پایان...
جالب است که در مملکتی که قریب به اتفاق آن شیعه مذهب و محب اهل بیت است؛ و در حالی که بدون شک موضوع قیام سیدالشهدا اصلیب ترین و مورد وفاق ترین مقوله اجتماعی مردم ایران است، و در حالی گه نظام جمهوری اسلامی،میوه درخت قیام عاشوراست، با این حال اما در تمام این سی و شش سال و در میان هزاران فیلم سینمایی،تله فیلم و سریال ساخته شده،تنها همین معدود مورد اشاره در خصوص قیام حضرت سیدالشهدا ساخته و تولید شده است. آثاری که استقبال چشمگیر از آنها نشان از علاقمندی گسترده مردم به موضوع دارد اما علیرغم این شوق و اشتیاق مردمی،سینما گران و سیاست گذاران عرصه پرده نقره ای به هیچ روی نتوانسته اند چنان که باید به این موضوع بپردازند. حال،دلیل اصلی این موضوع چیست؟ بی اعتنایی سینماگران؟ عدم سیاست گذاری صحیح مدیران در این عرصه؟ عدم توجه مقامات ارشد مانند وزارت ارشاد به این موضوع؟ بی توجهی و عدم آشنایی بازیگران و عوامنل تولیدی؟
پاسخ هر کدام که باشد، یقینا یک موضوع در جواب این سئوال مشترک است: عاشورا دغدغه قاطبه سینمای ایران نیست. همین یک موضوع برای ساعتها تفکر و تحلیل و مداقه بس است اما واقعاً سینمایی که اصلی ترین مقوله تمام مردم در آن مهجور و غریب است،نماینده واقعی مردم است؟ آیا این سینما دچار رشد آکواریومی و نمو گلخانه ای نشده؟ جواب با شما...!
