قبح‌­شکنی و هنجارزدایی به مقدار لازم

گروه هنر و سینما«تیتر یک»/ محمدرستم پور؛

در مورد فیلمی که تجاوز، قتل و اعدام را به تصویر می­کشد و از طلاق، روابط نامشروع و غیراخلاقی زن و مرد، سقط جنین حکایت می­کند، چه می­توان نوشت؟ ما عمداً کور شده‌­ایم یا کارگردان به تازگی از فرنگ بازگشته است؟ خانواده منحط ایرانی به بن­بست رسیده یا سینمای مترقی روشنفکری به پایان خود نزدیک شده است؟ ابتذال و انحطاط، جامعه را به جذامی بی­‌درمان مبتلا کرده و دولت در مقام یک طبیب چیره‌­دست به جراحی این جامعه عفونت­‌زده تیغ برداشته یا خواب انتخابات چشم بیدار «فرهنگ و ارشاد» را بسته است؟ «جذب حداکثری» لاجرم باید به دفع ارزش­ها، هتک حرمت­ها، انکار عصمت­ها و صد البته تجاوز به قانون­ها و هنجارها بینجامد؟

یک داستان تلخِ در قالب یک فیلم فارسی
باید در همین ابتدا تصریح کرد متأسفانه ذکر داستان فیلم با تمامی جزئیات به این دلیل صورت می­گیرد که قشر مذهبی جامعه به دانستن همین اطلاعات بسنده کنند و تنها و تنها برای اقناع کنجکاوی خود که به تحریک انصار حزب­الله تهران شعله­‌ور شده، به تماشای این فیلم غیراخلاقی و ضدخانواده شتاب نداشته باشند تا موافقان فیلم ادعا نکنند استقبال از فیلم نشانه این است که مسائل و مضامین فیلم مبتلابه جامعه است و دامنه وسیعی دارد و تمامی اقشار، طبقات، سنین و گروه­های مختلف را در بر می­گیرد!

ناهید (با بازی هنگامه قاضیانی) و نادر (با بازی فرهاد اصلانی) زن کارمند و مرد وکیلی از طبقه متوسط جدید جامعه، در زندگی زناشویی خود دچار بحران روابط و طلاق عاطفی هستند و قرار است به زودی از هم جدا شوند. دختر آنها آوا (با بازی باران کوثری) که آنها را به اسم صدا می­کند، به نام همکاری در کار موسیقی با پسری به اسم پدرام (با بازی امیر حسین آرمان) روابط آزاد و غیرهنجاری دارد که مورد اعتراض مادرش و مورد تأیید پدرش است. سعید (با بازی حبیب رضایی) دوست نادر به حریم خانواده آشفته آنها راه دارد و سال­های بسیاری را با ایشان زندگی کرده است. راوی داستان، زنی است به نام سیمین (با بازی پانته­‌آ بهرام) که همسر سعید و دوست دختر دوران جوانی نادر است. او در دوران جوانی با نادر روابط غیراخلاقی و نامشروع داشته که به بارداری وی منجر شده و سقط جنین سبب شده او دیگر امکان بارداری نداشته باشد. حالا او از فرانسه بازگشته تا با همسر قانونی­‌اش سعید دوباره زندگی کند. سعید می­خواهد از او صاحب فرزندی شود و سیمین گمان می­برد او گذشته سیاه و تاریک او و رابطه غیراخلاقی­‌اش با نادر را فهمیده است.

از دیگر سو، سعید در همه سال­هایی که معتمد و محرم خانواده نادر بوده، علاقه­‌مند و شیفته دخترش آوا شده است. علاقه و محبتی که به دلیل تأهل و رابطه نزدیک او و خانواده نادر امکان بروز نیافته است. در گیر و دار اختلاف آوا با پدر و مادرش و همچنین دلبستگی­هایی که به پدرام دارد، سعید که از شدت انس و الفت آوا به او، عمو سعید خطاب می­شود، پناه او می­شود. شهوت سعید و مستی آوا کار را به همخوابگی آنها و خودکشی آوا می­کشاند. آوا برای جبران این سوء‌استفاده جنسی، سعید را به قتل می­رساند. مادر آوا یعنی ناهید طی یک فداکاری مادرانه، صحنه را به گونه­‌ای می­چیند که گویی او قاتل سعید است و به شکلی اعتراف می­کند که او و سعید دلبسته هم بوده­‌اند و قرار بوده هر یک از همسرانشان جدا شوند و با یکدیگر ازدواج کنند.

آوا با اشارت و مشورت دوست پسرش پدرام این فداکاری مادر را تاب نمی­‌آورد و ماجرا را به پدرش که وکیلی دائم­‌الخمر است، می­گوید. از آن سو، سیمین وکالت حقوقی پیگیری قتل همسرش را از بازماندگان وی می­گیرد و در انتقام‌جویی از نادر که او را برای همیشه از مادری محروم کرده، به دنبال قصاص آوا راهی راهروهای دادگستری می­شود. تلاش پدر و مادر آوا برای جلب رضایت او با شرط­‌گذاری عجیب و غیرانسانی او مواجه می­شود: فرزند سعید که در شکم آواست، از آن من باشد و نادر نیز با من به فرانسه بازگردد! آوا این شرط را نمی­پذیرد و بر اثر فشار عصبی ناشی از شنیدن این شرط، جنین در شکمش سقط می­شود و در نهایت، سیمین که به هیچ کدام از اهداف خود- زندگی مجدد با سعید و صاحب فرزندشدن از سعید- دست نیافته، چهارپایه اعدام را از زیر پای آوایی که تازه بیست سالش شده است، می­کشد و او به جرم قتل سعید اعدام می­شود!

کدام مادر؟ مادری یعنی بارداری؟
ساده­‌لوحانه است اگر هدف فیلمساز را تقدیس مقام مادری بدانیم. ارزش مادری به چیست؟ تنها به وجود یک نطفه در رحم؟ با این توصیف، شبیه­‌سازهای حیوانی و انسانی آزمایشگاه­‌های زیست نیز تحول ذاتی و معرفتی پیدا می­کنند و چنان حرمت و عصمتی می­یابند که باید بر گِرد آنها طواف کرد. انتقام سیمین از نادر تنها به این دلیل است که او، بی­رحمانه و جاهلانه او را از مادری محروم کرده است؟ او می­خواهد دختر نادر را از او بگیرد، تنها به این دلیل که او را مجبور کرده­ است جنین نامشروع ۵ ماه او را زیر خاک کند؟ آیا هر بارداری الزاماً مادری نام می­گیرد؟

در یک نگاه تقلیل­‌گرایانه، شأن و شوکت و شهرت مادری، اولاً به عصمت دخترانه موجودی باز می­گردد که خود را از بند روابط کثیف حیوانی رها کرده و دل در گروی یک تعهد و میثاق منفرد عاشقانه گذاشته است. مادر از این روی تقدیس می­شود که از یک عشق مطهر و انسانی، زمینه­ساز خلق موجودیتی شده که بر فطرت حنیف ابراهیمی استوار است. و ثانیاً رنج­ها و آلامی که مادر تحمل می­کند تا فرزندش که از گوشت و پوست او تغذیه می­کند، در دوران امانتداری او آسیبی نبیند و صحیح و سالم پای به این دنیا بگذارد. کاستن از این مقام معنوی والا به یک فعل و انفعال ساده و مستهجن فیزیولوژیک که در تمامی فیلم­های سینمایی و سریال­های تلویزیونی با «تهوع» نمایش داده می­شود، جفا به انسانیت و توهین به آفرینش نیست؟

کارگردان کجای فیلم شکوه مادری را به تصویر کشیده است؟ مممکن است فداکاری سیمین که دخترش آوا را از صحنه جرم فراری می­دهد و اعتراف به علاقه حیوانی به سعید و تصمیم او برای ادامه زندگی با همسر قانونی­ و رسمی­اش با سیمین، برای توجیه قتل او از مادری او ناشی شود، اما گلایه سیمین از نادر که رابطه جنسی با او سبب محرومیت دائمی­‌اش از مادری شده است، نمی­تواند و نباید معقول باشد. او تقاص عرضه ارزان خود به نادر را می­دهد. و جالب اینجاست که شرط سیمین برای گذشتن از قتل او، هدیه فرزند نامشروع سعید و آوا به اوست. گویی که باید به هر قیمتی مادر شد و بارداری و فرزندیابی به هر شیوه­‌ای، مادری نام می­گیرد. فرزندی که از نطفه مردی تشکیل شده که با او اتفاقاً روابط سرد و منزجرکننده‌­ای داشته است. کارگردان مخاطب را چگونه می‌بیند؟ مادر را به چه می­شناسد؟

عشق و شهوت؛ تعریف شما چیست؟
رابطه آزاد و بی قید و شرط پدرام و آوا به گونه‌­ای که حتی با هم وارد یک آپارتمان خالی می­شوند، در زیرزمین خانه‌­ای با دو پسر دیگر کار موسیقی می­کنند، به بدن هم دست می­زنند، یک عشق اساطیری و لیلی و مجنون گونه است که از سوی پدر خانواده نیز تأیید می­شود. علاقه سعید به آوا، خوابیدن در رختخواب او، سجده او در مقابل آوا، شوخی و خنده و گفتگوی دوطرفه و بازی بیلیارد نیز محبتی اصیل و ناب است. همچنین است علاقه نوستالژیک نادر به سیمین. اما خط قرمز علاقه و عشق زن و مرد، نه دست زدن به یکدیگر و با هم تنها شدن و ساعت­ها با هم خلوت کردن، بلکه تجاوز عاشق به معشوق است. آن هم اگر با رضایت معشوق باشد، ایرادی ندارد! همچنان که وکیل سعید در دادگاه برای آنکه او را از اتهام تجاوز به آوا نجات دهد، ادعا می­کند این اتفاق با رضایت آوا صورت گرفته است!

با این تصویر، عشق و شهوت، رابطه سالم و غیرسالم، هنجار و ناهنجار، تجاوز و همخوابگی، تعریف روشنی ندارد و تنها به نوع نگاه شما بستگی دارد. کارگردان در مقام یک اگزیستانسیالیست بزرگ به شما می­گوید اخلاق نسبی است و پدیده­‌های عالم، حسن و قبح عقلی ندارد و ارزش و ضدارزش، پندارهایی متوهمانه بیش نیستند. اما فیلمساز روشنفکر در مقام یک هادی و مربی به دختران جامعه توصیه­ای حداقلی دارد: دوستانی که خانواده شما و در محیط گرم و چارچوب­دار خانه معرفی می­کنند، مانند سعید قابل اعتماد نیستند و دوست پسرانی که خود در زیرزمنی­های سرد و نمور و پارک­های خلوت پیدا می­کنید، مانند پدرام بسیار معصوم و نجیب و وفادار و شریف هستند که حتی اگر زمینه سوءاستفاده مانند در اختیار داشتن یک خانه خالی نیز فراهم باشند، خطا نمی­کنند.

قبح‌­شکنی و هنجارزدایی به مقدار لازم
شات­‌های واضح از سِرو شراب، نوشیدن شراب، کشش جنسی مرد و زن، تجری بازیگران مرد و زن در دست زدن به اندام یکدیگر، بدحجابی و بدپوششی بازیگران زن، نمایش دلبخواهی چادر در وضعیت­های یأس و نومیدی، نشان ندادن قاضی و هیئت اداره کننده دادگاه و تنها پخش صدای محکم قاضی، نداشتن برق کلانتری و فضای تاریک آن، غل و زنجیر زدن به پای آوا در حالی که تنها یک مجرم است و در نهایت سکانس­های دلهره‌­آور و ترسناک انتهایی فیلم از قصاص، همه و همه مخاطب فهیم را به این نتیجه می­رساند که کارگردان به دنبال زیر پا گذاشتن خط­های قرمز هنجاری جامعه است. در غیر این صورت، می­توان حتی پیام­های غیرواقعی برآمده از ذهن بیمار روشنفکری کارگردان همچون خیانت، قتل، اعدام، انحطاط خانواده را به گونه­ای روایت نمود که هیچ­یک از افراد مذهبی جامعه معترض نشود و کار تهیه­‌کننده و کارگردان نیز به دادسرا نکشد. اصرار بر سیاه­‌نمایی و تلخ­گویی به ویژه در سکانس­های پایانی در سینمای پس از انقلاب بی­نظیر و منحصربه­فرد است.

یک فیلم و هزاران سؤال
فیلمنام‌ه­نویس و کارگردان چه پاسخی به ایرادات حقوقی فیلمنامه دارند؟ این فیلم چگونه مجوز اکران گرفته است؟ اگر مدیریت نظارت و ارزشیابی معاونت سینمایی به این فیلم مجوز داده­اند، پس چرا حالا کارگردان را مجبور کرده­اند سینما به سینما بچرخد و بخش­های اصلاحی را قیچی کند؟ چه اصراری است نمایش این فیلم متوقف نشود؟ چرا خیانت، بحران، سیاه­نمایی و مخالف­خوانی تم اصلی فیلم­های امروز سینمای ایران شده است؟ فیلمسازان جمهوری اسلامی ایران در کدام شهر و محله زندگی می­کنند که تا این حد انحطاط و بیچارگی و تیره­روزی را می­بینند و ما نمی­بینیم؟

شب، شب طلاق­ها و اختلاف­ها، شب کینه­ها و حسادت­ها، شب مردن­ها و قبرهاست؛ کی روز وصال­ها و پیوستن­ها، روز مهرها و محبت­ها، روز تولدها و گهواره­ها می­رسد؟