انقلاب ۳۶ ساله ایران در آموزش عالی

این رشد نه تنها از نظر کمی بلکه از نظر کیفی نیز قابل توجه بوده است و مهمترین دستاوردهای فنی - مهندسی، علوم پایه، پزشکی و ... در کشور مرهون این رشد کمی و کیفی است.

۲۶ برابر شدن تعداد دانشجویان کشور

تا سال ۵۷- ۵۸ تعداد کل دانشجویان کشور ۱۷۵ هزار و ۶۷۵ نفر بوده که این تعداد در سال ۹۲-۹۳ به ۴ میلیون و ۶۸۵ هزار و ۳۸۶ نفر رسیده است. بر اساس آمار تکفیکی بر حسب مقاطع تحصیلی تعداد دانشجویان در مقطع کاردانی تا سال ۵۷- ۵۸ تعداد ۵۸ هزار و ۸۷۱ نفر بوده که  این تعداد در سال ۹۲-۹۳ به ۱ میلیون و ۴۳ هزار و ۷۶۵ نفر رسیده است.

تا سال ۵۷- ۵۸ تعداد دانشجویان در مقطع کارشناسی ۹۸ هزار و ۹۱۷ نفر و این تعداد در سال ۹۲-۹۳ به ۲ میلیون و ۹۲۰ هزار و ۹۶۳ نفر رسیده است. همچنین تا سال ۵۷- ۵۸ تعداد دانشجویان در مقطع کارشناسی ارشد ۶ هزار و ۳۴۰ نفر بوده که این تعداد در سال ۹۲-۹۳ به ۵۸۰ هزار نفر رسیده است.

بر اساس آخرین آمار منتشر شده در نظام آموزش عالی تا سال ۵۷-۵۸ تعداد دانشجویان در مقطع دکتری حرفه ای ۱۰ هزار و ۲۹۲ نفر بوده که این تعداد در سال ۹۲-۹۳ به ۶۷  هزار و ۲۲۱ نفر رسیده است. همچنین تا سال ۵۷-۵۸ تعداد دانشجویان در مقطع دکتری تخصصی یک هزار و ۲۵۵ نفر بوده که این تعداد در سال ۹۲-۹۳ به ۷۳ هزار و ۴۳۷ نفر رسیده است.

هشت برابر شدن تعداد رشته های تحصیلی

بر اساس آمار اعلام شده در آموزش عالی تا سال ۵۷- ۵۸ تعداد ۳۹۶ رشته تحصیلی در دانشگاه های کشور دایر بود که این تعداد در سال ۹۲-۹۳ به ۳ هزار و ۲۲ رشته رسید. در حدود چهار دهه پیش تعداد کل اعضای هیات علمی تمام وقت که در دانشگاه ها مشغول فعالیت بودند ۷ هزار و ۲۳۱ نفر بود که این تعداد با رشدی ۱۰ برابر به ۷۰ هزار و ۸۴۰ نفر در سال ۹۲-۹۳ رسیده است.

در حال حاضر تعداد کل رشته های دوره های تحصیلی در کشور ۳ هزار و ۲۰ رشته است که از این تعداد ۸۹۲ رشته در مقطع کاردانی، یک هزار و ۱۴۹ رشته در مقطع کارشناسی، یک هزار و ۳۵۳ رشته در مقطع کارشناسی ارشد و ۵ رشته در مقطع دکتری حرفه ای، یک هزار و ۸۷ رشته در مقطع دکتری تخصصی قرار دارند. البته آماری از میزان تفاوت این رشته ها به تفکیک در سال های پیش از انقلاب اسلامی وجود ندارد.

تعداد کل دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی در حال حاضر به ۲ هزار و ۶۳۹ عدد رسیده است.

ایجاد قطب های علمی و بیش از ۵۰۰ مرکز تحقیقاتی پزشکی در کشور

در حوزه پژوهش و تحقیقات نیز تغییرات بسیار زیادی بوجود آمده است که از آن جمله می توان به افزایش انجمن های علمی کشور و ایجاد قطب های علمی، موسسات پژوهشی و تعداد مقالات علمی و میزان تولید علم در کشور اشاره کرد.

تعداد انجمن های علمی کشور در سال ۵۷ تعداد ۷۸ انجمن بود که این تعداد در سال ۹۳ به ۳۴۱ انجمن رسید و در حالی که در سال ۵۷ قطب های علمی کشور وجود نداشتند اما در سال ۹۳ شاهد فعالیت تعداد ۱۵۴ قطب علمی در سطح کشور هستیم.

موسسات پژوهشی دارای مجوز اصولی، قطعی و آزمایشی در حوزه علوم غیر پزشکی از تعداد ۸۳ موسسه در سال ۵۷ به تعداد ۷۶۳ موسسه در سال ۹۳ رسید و این در حالی است که تاکنون تنها در حوزه پزشکی ۵۰۰ مرکز تحقیقاتی ایجاد شده است.

تعداد مقالات نمایه شده ایرانی در مجلات معتبر بین المللی (ISI) از تعداد ۶۶۹ مقاله در سال ۵۷ به تعداد ۲۷ هزار و ۳۳۶ مقاله در سال ۹۳ رسیده و توانسته درصد سهم ایران در تولید علم دنیا (ISI) از میزان ۰.۱ درصد در سال ۵۷ را به ۱.۵ درصد در سال ۹۳ برساند.

تعداد نشریات علمی - پژوهشی در حوزه علوم از ۲۰ نشریه در سال ۵۷ به ۹۳۴ نشریه در سال ۹۳ رسید که با احتساب ۲۶۰ مجله تحقیقاتی در علوم پزشکی این تعداد به بیش از یک هزار و ۱۹۴ نشریه رسیده است. تعداد نشریات علمی - ترویجی نیز از ۵۵ نشریه در سال ۵۷ به ۱۲۸ نشریه در سال ۹۳ افزایش یافته است. البته در این میان ۲۰ شبکه تحقیقاتی در علوم پزشکی نیز به این مجموعه علمی پیوسته است.

فعالیت ۲۵ هزار فناور در ۳ هزار و ۵۰۰ واحد فناوری

در حوزه فناوری نیز با توجه به نوظهور بودن این حوزه که در سال ۵۷ وجود نداشته است اکنون کشور در بخش های فناوری توانسته از پتانسیل خوبی برخوردار باشد. در حال حاضر تعداد ۳۶ پارک علم و فناوری و تعداد ۱۵۴ مرکز رشد در کشور وجود دارند که در این بخش تعداد ۳ هزار و ۵۰۰ واحدهای فناور و تعداد ۲۵ هزار نفر فناوران شاغل در واحدهای فناور در مراکز رشد و پارک های علم و فناوری مستقر هستند.

در بخش استنادات به مقالات محققان ایرانی نیز آماری از سال ۵۷ وجود ندارد. اما ایران در ارجاعات و استنادات در سال ۹۳ رتبه ۲۲ را کسب کرده است . در سال ۹۳ مقاله های منتشر شده در مجلات ISC و علمی پژوهشی به تعداد ۱۸ هزار و ۹۵۰ مقاله رسید.

در سال ۹۳ آماری از پایان نامه های دفاع شده در کارشناسی ارشد و دکتری ارائه شده است که بر اساس این آمار تعداد ۲۹ هزار و ۴۰۹ پایان نامه در کارشناسی ارشد و تعداد ۲ هزار و ۴۰۳ پایان نامه در دکتری دفاع شده اند.

۸۵۰ تقاضای ارزیابی اظهارنامه های ثبت اختراع و تقاضای ارزیابی اختراعات ثبت شده در سال ۹۳ ثبت شده است.

فعالیت های دانشجویی و ظهور کرسی های آزاد اندیشی

در حوزه دانشجویی و فرهنگی نیز آمارهای متعددی از رشد فعالیت های دانشجویی وجود دارد. البته بسیاری از این شاخص ها تا پیش از انقلاب اسلامی در دانشگاه های کشور وجود نداشته است و در دو دهه اخیر بوجود آمده است.

تاکنون تعداد انجمن های علمی دانشجویی کشور ۷ هزار و ۱۴۴ انجمن، تعداد کانون های فرهنگی هنری کشور ۳ هزار و ۵۱۶ کانون، تعداد تشکل های اسلامی ۲۶۵ تشکل، تعداد نشریات دانشجویی ۴ هزار و ۶۹۰ نشریه، تعداد سفرهای زیارتی (حج عمره) برای دانشجویان و استادان ۱۷ هزار و ۴۵۴ سفر، تعداد سفرهای زیارتی (عتبات) برای دانشجویان و استادان ۸ هزار و ۵۰۰ سفر و تعداد کرسی های آزاد اندیشی برگزار شده ۸۰۰ کرسی بوده است.

در حوزه حمایت از دانشجویان با وام های دانشجویی، در سال ۵۷ در مجموع میزان اعتبارات وام های دانشجویی ۵ هزار و ۷۴۸  به میلیون ريال بوده است که این میزان در سال ۹۳ به یک میلیون و ۶۲۸ هزار و ۳۹۴ در واحد میلیون ريال افزایش یافت.  آماری از میزان دانشجویان دکتری بورس داخل و خارج در سال ۵۷ وجود ندارد اما بر اساس آمار موجود سال ۹۳ تعداد ۳ هزار و ۵۰۰ نفر دانشجوی دوره دکتری بورس داخل هستند و ۴۱۳ نفر دانشجوی دوره دکتری بورس خارج.

تا سال ۹۳ تعداد ۳۱۶ هزار و ۴۸۰ نفر از وام های دانشجویی بهره مند شده اند.

رشد ۵ برابری فضاهای آموزشی در کشور

در بخش فضاهای آموزشی، رفاهی و کمک آموزشی نیز وضعیت نشان دهنده رشد قابل توجه در این بخش است. فضاهای آموزشی از میزان یک میلیون مترمربع در سال ۵۷ به ۵ میلیون و ۲۰۰ هزار مترمربع در سال ۹۳ رسید. همین طور  فضاهای زیربنایی، رفاهی و کمک آموزشی از میزان ۵۰۰ هزار مترمربع در سال ۵۷ به ۶ میلیون و ۴۰۰ هزار مترمربع در سال ۹۳ رسیده است.

در مجموع کل فضاهای آموزشی و کمک آموزشی از میزان یک میلیون و ۵۰۰ هزار مترمربع در سال ۵۷ به ۱۱ میلیون و ۶۰۰ هزار مترمربع در سال ۹۳ رسیده است که رشد ۷.۷ را در این حوزه نشان می دهد.

خلاصه وضعیت تعداد اعضای هیات علمی، دانشگاه ها و دانشجویان در مقایسه سال ۵۷ و سال ۹۳

در بخش دیگری از فعالیت های علمی ایران در سال های پس از انقلاب اسلامی می توان به حوزه همکاری های بین المللی اشاره کرد. در این راستا آماری از میزان همکاری های بین المللی در سال های پیش از انقلاب وجود ندارد اما این آمار در سال ۹۳ در چندین بخش اعلام شده است.

تفاهم نامه های آموزشی، پژوهشی و فناوری منعقد شده بین وزارت علوم با همتایان خارجی ۷۵ تفاهم نامه بین وزارتی و ۷۰۰ تفاهم نامه بین دانشگاهی بوده است. ایران در ۷۸ سازمان تخصصی بین المللی عضویت دارد و تعداد ۳۹ پروژه مشترک با دانشگاه های معتبر کشورها منعقد شده است.

در ۳۸ کشور نمایندهزبان فارسی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری وجود دارد و در ۴۴ کرسی زبان فارسی در دانشگاه های خارجی با همکاری وزارت علوم تدریس می شود. تعداد ۲ هزار و ۵۷۰ دانشجو در رشته زبان فارسی ایرانشناسی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در کشورهای خارجی تحصیل می کنند. تعداد ۷ پروژه تحقیقاتی در سال ۹۳ با اساتید ایرانی شاغل در دانشگاه های خارج (ایرانیان مقیم خارج) تعریف شده است.

از ۳۴۱ مقاله در سال ۵۷ تا ۲۰ هزار مقاله در سال های اخیر

دکتر جعفر مهراد استاد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز در گفتگو با مهر با ترسیم وضعیت علمی ایران در سال های پیش از انقلاب اسلامی و جهش خیره کننده سال های پس از انقلاب در حوزه علم و فناوری یادآور شد: بر اساس آخرین آماری که در گزارش های خبری در مورد تعداد دانشجویان دانشگاه های کشور اعلام می شود تعداد دانشجویان اعم از دانشگاه های دولتی و غیر دولتی به چهار میلیون و ۶۰۰ هزار بالغ شده است و تعداد موسسات آموزش عالی، شامل دولتی، غیر دولتی و مراکز غیرانتفاعی به ۲ هزار و ۶۰۰ موسسه افزایش یافته است.

وی افزود: موضوع گسترش کمی دانشگاه ها و نیز عدم تناسب رشته ها موضوع با اهمیتی است چرا که این افزایش تعداد رشته های تحصیلات تکمیلی در سال های اخیر و تاسیس دانشگاه ها و ارتقای سطح علمی، روند تولید علم در جمهوری اسلامی ایران را بیش از هر کشور دیگری در جهان شتاب بخشیده است.

مهراد خاطرنشان کرد: در حالی که در نقشه جغرافیای تولید علم دنیا یک جابجایی مهم صورت گرفته است و کشورهای نوظهور علمی مانند ایران، ترکیه، چین، برزیل و ... در انتشار مقاله های تحقیقی گام های موثری و مثبتی برداشته اند. 

این استاد دانشگاه شیراز گفت: واقعیت این است که در پیش از انقلاب اسلامی موسسات آموزش عالی کشور به چند دانشگاه محدود بود. طبق آمارهای موجود در پایگاه استنادی اسکوپوس میزان تولیدات علمی کشور در قالب مقاله های علمی در سال ۵۷ (سال ۱۹۷۹ میلادی) تنها ۳۴۱ مورد بود. این رقم در سال ۱۹۸۰ به ۱۸۹ مقاله کاهش می یابد که علت آن واضح و آشکار است. از یک طرف انقلاب فرهنگی رخ داده و از طرف دیگر جنگ تحمیلی موجب شد که دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی کشور نیز مانند سایر اقشار ملت توجه خود را به طرد دشمن از میهن اسلامی معطوف کنند. همین آمار در سال ۱۹۹۰ حتی به ۱۵۶ مقاله نیز کاهش یافت.

وی افزود: اما دانشگاه های ایران مورد توجه برنامه ریزان آموزش عالی قرار گرفتند و بعد از پایان جنگ تحمیلی مسئولان توجه خود را به تولید علم معطوف کردند. همین امر موجب شد میزان تولید علم در سال ۲۰۰۰ میلادی به یک هزار و ۷۳۲ مدرک بالغ شود. این رشد همچنان ادامه داشته به گونه ای که در سال های ۲۰۰۵، ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ میلادی تولیدات علمی کشور که در پایگاه اسکوپوس ثبت و نمایه سازی شده است به ترتیب به ۱۱ هزار و ۳۵۸ مدرک، ۸ هزار و ۱۴۷ مدرک و ۱۴ هزار و ۹۱۱ مدرک بالغ می شود.

عبور از ۲۰ هزار مدرک علمی در سال ۲۰۰۹ میلادی

مهراد خاطرنشان کرد: همانطور که در ابتدا گفتیم مولفه های زیادی منجر به رشد تولیدات علمی کشور شده است. بر اساس همین مولفه ها در سال ۲۰۰۹ میزان تولیدات علمی از مرز ۲۰ هزار مدرک عبور می کند و در سال ۲۰۱۰ به ۲۹ هزار و ۵۳۱ مدرک می رسد. در سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ وضعیت تولید علم بر اساس داده های مستخرج از اسکوپوس به تعداد ۳۹۰۶۱ ، ۴۰۸۸۰ ، ۴۰۰۲۵ و ۳۷۰۶۵ مدرک رسیده است.

وی اضافه کرد: بدیهی است آمار سال ۲۰۱۴ و نیز سال های پیش از آن به علت تاخیر در انتشار مجلات و تاخیر در نمایه سازی بیشتر از ارقام اعلام شده خواهد بود . در سال ۲۰۱۵ نیز که تنها در حدود یک ماه از آن سپری شده است دانشمندان و پژوهشگران ایران ۲۶۹۰ مدرک تولید کرده اند. در واقع میزان تولیدات علمی کشور به صورتی که مشاهده کردیم هر سال نسبت به سال پیش افزون تر شده است و به نظر می رسد این روند همچنان ادامه دارد.

این استاد علم اطلاعات و دانش شناسی با اشاره به جمعیت دانشجویی و تعداد مراکز آموزش عالی کشور یادآور شد: مایل هستم به تعداد اعضای هیات علمی دانشگاه های دولتی نیز که سهم مهمی در تولیدات علمی کشور دارند اشاره کنم. در حال حاضر تعداد زیادی عضو هیات علمی در دانشگاه های وزارت علوم به تدریس و تحقیق اشتغال دارند که در کنار دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری موتور محرکه تولید علم هستند، البته نقش پژوهشگران وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد نیز نقشی مهم و تعیین کننده است.

معرفی پنج دانشمند برتر ایران از نظر تعداد مقالات منتشره در اسکوپوس

وی افزود: در بین اعضای هیات علمی افراد بیشماری در تولید علم سهم دارند. اما پنج نفر اولی که معرفی می کنم نسبت به سایر پژوهشگران کشور برجسته هستند. در این بین مجتبی شمسی پور تاکنون ۶۸۹ مقاله در اسکوپوس به ثبت رسانده است و رتبه اول را به خود اختصاص داده است. رتبه دوم به محمدرضا گنجعلی اختصاص دارد که ۶۲۳ مقاله داشته است. باقر لاریجانی با  ۵۷۷ مقاله رتبه سوم را در اختیار دارد و رتبه چهارم و پنجم نیز به ترتیب به مهدی دهقان با ۵۷۵ مقاله و فریدون عزیزی با ۵۶۵ مقاله تعلق دارد.

مهراد درباره میزان توزیع مقالات در بین رشته های مختلف گفت: رشته های فنی مهندسی با ۷۰۳۰۵ مقاله، پزشکی با ۶۰۸۲۷ مقاله، شیمی با ۴۱۹۸۰ مقاله، فیزیک و نجوم با ۳۵۲۹۳ مقاله و علم مواد با ۳۴۳۱۸ مقاله نسبت به سایر رشته های دانشگاهی برجسته تر هستند.

وضعیت خیره کننده رشد دانشگاه های علوم پزشکی در سال های پس از انقلاب

در این میان رشد علوم پزشکی نیز قابل توجه بوده است.پیشرفت هایی که به طور مستقیم به میزان دسترسی مردم به خدمات سلامت در تمام مراحل زندگی تاثیر دارد. تنها در آمار تعداد پزشکان از ۱۵ هزار نفر در سال های ۵۷ به ۱۰۰ هزار پزشک افزایش یافته است.

پیش از انقلاب اسلامی تعداد دانشگاه هایی که رشته پزشکی را آموزش می دادند حدود ۱۰ دانشگاه بود اما اکنون ۵۲ دانشگاه با احتساب دانشگاه شاهد و بقیة الله در کشور فعالیت می کنند. به طوری که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فقط ۷ دانشكده علوم پزشكي با ۷۰۰ دانشجوي پزشكي در کشور فعال بودند. اما هم اکنون ۳۰ هزار دانشجوی پزشکی با بیش از ۱۱ هزار عضو هیات علمی در ۴۷ دانشگاه علوم پزشکی وابسته به وزارت بهداشت و ۴ واحد غیر وابسته در کشور مشغول فعالیت هستند.

نکته ای که در حوزه علوم پزشکی مورد توجه است این است که دانشگاه های علوم پزشکی از سال ۶۷ به بعد ایجاد شده اند و پیش از آن تنها دانشگاه های بزرگ دارای دانشکده های داروسازی، پزشکی و دندانپزشکی بودند که با اجرایی شدن قانون تاسیس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، بخش علوم پزشکی از وزارت علوم منفک شد و دانشگاههای مستقل را ایجاد کرد.

بر اساس آمار ۴۸ دانشکده پزشکی، ۳۶ دانشکده دندانپزشکی، ۱۷ دانشکده داروسازی و در مجموع ۱۷۰ دانشکده در کل رشته های علوم پزشکی در کشور در بخش دولتی قرار دارند. در بخش دانشگاه آزاد نیز حدود ۲۰ دانشکده پزشکی، داروسازی و دندانپزشکی به تربیت دانشجو در این بخش می پردازند. در حالی که تا سال ۵۷ تنها ۳۵ دانشکده در این بخش فعال بودند.

تعداد ۵ هزار و ۱۰۰ نفر دانشجوی شاغل به تحصیل در گروه پزشکی درسال ۵۷ بوده اند که این تعداد اکنون به بیش از ۱۵۰ هزار نفر افزایش یافته است. همچنین آمار اعضای هیات علمی در حوزه علوم پزشکی از تعداد ۲۵۰۰ نفر در سال ۵۷ به بیش از ۱۳ هزار نفر در سال ۹۳ - ۹۲ رسیده است. 

در کنار توسعه کمی در حوزه آموزش پزشکی، پیشرفت های بسیار در بخش سلول های بنیادی، تولید ۹۵ درصد داروهای موردنیاز کشور در داخل کشور که تا سال ۵۷ تنها ۲۵ درصد آن محقق شده بود، گسترش کارخانه های داروسازی، گسترش رشته های تخصصی و فوق تخصصی علوم پزشکی و پیوند اعضا نیز قابل توجه است.