عوامل تربيت اسلامی از دیدگاه امام خمينى
گروه فرهنگی «تیتریک»؛
چار چيز است كه در سنگ اگر جمع شود
لعل و ياقوت شود سنگ بدان خارايى
پاكى طينت و اصل گهر و استعداد
تربيت كردن مهر از فلك مينايى
در من اين هر سه صفت است كنون مى بايد
تربيت از تو كه خورشيد جهان آرايى
در تعريف عامل تربيت، هر پديده اى را كه بر روند و رشد و بالندگى آدمى
اثرگذارد باشد، اصطلاحا عامل تربيت مى ناميم، با اين ملاحظه، طيف وسيعى
ازعوامل تربيت را پيش روى خواهيم داشت. در اين ميان برخى از آن هاعامل اصلى
(اساسى ) و پاره اى ديگر، عامل فرعى (جنبى ) هستند.
يكى از متفكران تربيتى به نام فردريك ماير در تبيين عوامل مؤ ثر در حل مسايل انسانى مى نويسند:
سه روش عمده براى حل مشكلات جهانى وجود دارد، نخست تغيير ناگهانى اوضاع
اجتماعى، يعنى انقلاب، دومين وسيله اى كه ممكن است براى حل مشكلات جهانى
بدان متوسل شويم، جنگ است. هراكليتوس در يونان اظهار مى كند كه جنگ پدر همه
چيز است و بذر ترقى را خلق مى كند. هگل معتقد است كه جنگ سرنوشت عالم را
تعيين مى كند. نيچه هم گفته است كه جنگ عصاره تمدن است ولى امروز ما مى
دانيم كه يك تصادم بزرگ، متمضمن پايان تمدن است. شق سوم، تربيت است. تربيت
به آرامى و به صورت سير تكاملى مؤ ثر مى افتد(130).
در جهان بينى اسلامى، پديده هاى اثر گذار بر جريان تربيت اعم ازعوامل بزرگ
وكوچك با دقت مورد بررسى و ارزيابى واقع مى شود و هيچ عاملى به بهانه
محدوديت يا كم تأثير بودن، مورد غفلت قرار نمى گيرد.
اينك برخى ازعوامل تربيت را مورد بحث قرار مى دهيم.
الف - محيط تكوينى
منشاء و مبدأ تربيت را در حقيقت بايد در مرحله قبل از تولد جستجو كرد. اين
مرحله از ديدگاه شارع مقدس اسلام، اهميت ويژه اى دارد و به همين جهت حضرت
امام جعفر صادق (ع ) توصيه مى كنند كه:
هنگام انتخاب همسر، بنگر كه شخصيت خويش را
به دست چه كسى مى سپارى و چه كسى را در ما يملك خويش شريك مى كنى و بر
اعتقادات دينى و رازهاى نهانيت چه كسى آگاه خواهد شد(131).
امام خمينى (س) نيز در خصوص اهميت اين مرحله مى فرمايند:
اسلام، قبل از اينكه ازدواج بكنى، نقشه آن بچه اى را كه شما مى خواهيد بعد از ازدواج آن بچه را توليد كنيد، نقشه را قبل از ازدواج در شما ريخته است، چه جور زنى انتخاب كن، چه جور مردى انتخاب كن. براى اين است كه اين انسان مثل يك نباتى مى ماند كه بايد رشد بكند. انسان هم يك همچو موجودى است ازقبل از اينكه كشت شود، زمينش را ملاحظه مى كند كه اين زمين چه جور زمينى بايد باشد، آنكسى كه مى خواهد كشت كند چه جور بايد باشد، بعد از اينكه ازدواج واقع شد، زمان تلقيح چه جور بايد باشد، همه ابعاد را مى خواهد درست كند(132).
نتيجه‌اى كه مى گيريم اين است كه اولين گام در تربيت فرزند، انتخاب همسرى
شايسته و صالح است، زيرا ازيك سوى، صفات خاصى از او به فرزند از راه وراثت
منتقل مي شود و از سوى ديگر، مادر ايجاد كننده محيط تربيتى ويژه اى است كه
امكان فراگيرى همه جانبه‌اى را براى فرزند فراهم مى كند. فراگيرى جامعى كه
عادات ،مهارتها، رفتارها و بينش هاى نوين را شامل مى شود.
ب - محيط خانوادگى
روش رسول اكرم (ص) در خانواده اين بود كه هر روز صبح، دست محبت به سرفرزندان خود مى كشيد(133).
محيط خانواده همچون سرزمين حاصل‌خيزى است كه فرزندان همچون گلهاى شادابى
در آن مى رويند. تأثير عامل خانواده تا آنجاست كه برخى از انديشه وران،
سعادت يا شقاوت فرزند را به نوع خانواده مربوط مى دانند درتحليل جايگاه اين
عوامل، مادر نقش اول را داراست.
مادر از دو جهت حايز نقش ويژه اى در تربيت فرزند است، ابتدا اينكه كودك
مهمترين سالهاى تكوين شخصيت را در محيط انس و الفت با او مى گذراند و اين
سالها، فرصت كم نظيرى براى اكتساب عادات، صفات و ساير ويژگيهاى رفتارى از
مادر است. از جهت ديگر، مادران به لحاظ عواطف سرشار و خالصانه خود، پناهگاه
مطمئنى براى كودك هستند و فرزند (دختر يا پسر) هر زمانى كه احساس ناامنى
مى كند، ابتدا به مادر پناه مى برد و امنيت مورد نظر خود را در آغوش وى
جستجو مى كند.
از همين روى، در تكريم جايگاه مادرى، سخنى از رسول اكرم (ص ) نقل شده است كه فرمودند:
مادر خود، مادر خود، مادر خود را رعايت كن، سپس پدر خود را و پس از آن كسانى را كه به تو نزديكترند(134).
يا تعبير ارزنده حضرت فاطمه زهرا (س ) است كه فرمودند:
در خدمت مادر باش كه بهشت زيرا پاى مادران است (135).
امام خمينى در تبيين نقش مادر به عنوان يك عامل تربيتى فرمودند:
در دامن مادر، بچه ها بهتر تربيت مى شوند تا در پيش استادان، علاقه اى كه
بچبه مادر دارد، به هيچ كس ندارد و آن چيزى كه در بچگى از مادر مى شنود در
قلبش نقش مى بندد و تا آخر همراهش است. مادرها بايد توجه به اين معنى
كنند كه بچه ها را خوب تربيت كنند، پاك تربيت كنند. دامنهايشان يك مدرسه
عملى و ايمانى است و از كسى ديگرساخته نيست. آن قدرى كه بچه از مادر چيز مى
شنود، از پدر نمى شنود، آن قدرى كه اخلاق مادر به بچه كوچك نورس تأثير
دارد و به او منتقل مى شود، از ديگران عملى نيست (136).
رويكرد ايشان در خصوص نقش مادر به مثابه يك نجات دهنده امت است و مى فرمايد:
مادرها مبداء خيرات هستند و اگر خداى نخواسته مادرانى باشند كه بچه ها را بدتربيت كنند، مبداء شرند، يك مادر ممكن است يك بچه را خوب تربيت كند و آن بچه يك امت را نجات بدهد و ممكن است بد تربيت كند و آن بچه موجب هلاكت يك امت بشود(137).
و در مقايسه جايگاه و منزلت مادر با ديگر عوامل تربيتى مى فرمايند:
شما خانمها شرف مادرى داريد كه دراين شرف از مردها جلو هستيد و مسؤ وليت تربيت بچه را در دامن خودتان داريد، اول مدرسه اى كه دارد، دامن مادر است. مادر خوب بچه خوب تربيت مى كند (138).
ايشان زمان مناسب را براى تربيت كودك، دوران نوزادى او مى دانند و مى فرمايند:
شما (مادران اين مسئوليت بزرگ را داريد. بايد بچه هاى خودتان را كه نوزاد هستند و نفوسشان زود (مطالب) راقبول مى كند، تربيت را زود قبول مى كند، خوب و بد را زود قبول مى كند، شما در اول كه اين بچه ها در دامن شما بزرگ مى شوند مسئول افعال و اعمال آن ها هستيد، همانطورى كه اگر يك بچه خوب تربيت كنيد، ممكن است كه سعادت يك ملت را همان يك بچه تأمين كند، اگر يك بچه بد هم خداى نخواسته در دامن شما بزرگ شود.... گمان نكنيد كه يك بچه است، يك بچه گاهى وقتها در جامعه وقتى كه وارد شد، در رأس جامعه واقع مى شود، ومتحمل است كه جامعه را به فساد بكشد(139).
دومين عامل تربيتى خانواده پدر است
كه نقش او مكمل وظيفه مادر تلقى مى شود. براى به تصوير كشيدن منزلت پدر، از
كلام گهربار امام سجاد (ع ) مدد مى جوييم آن حضرت مي فرمايند:
حق پدر اين است كه بدانى او به منزله اصل و ريشه و تو به منزله شاخه اى از
اوهستى (او ظاهرا) منشاء پيدايش تو در اين جهان است، به طورى كه اگر او
نبود، تو هم به اين ترتيب كه هستى نبودى. پس هرگاه در خود، توانايى،
دانش،كمال يا هرچه يافتى، اصل و اساس آن را از ياد مبر(140).
از نظر امام سجاد - عليه السلام - پدر منبع فيض براى فرزند است، لذا نقش تربيتى پدر به عنوان يك عامل، بعد از نقش مادر مطرح مى شود.
براى پى بردن به اهميت نقش پدر، بيان روايت ذيل مى تواند وافى به مقصود باشد. امام باقر (ع ) فرمودند:
يحفظ الاطفال بصلاح آبائهم (141).
حفظ و مصونيت فرزندان ازخطرها وانحرافها در پرتو صلاحيت و شايستگى پدران آنهاست.
امام خمينى در توصيف منزلت پدر چنين مى گويند:
اساسا تربيت از دامان پاك مادر و جوار پدر، شروع مى شود و با تربيت اسلامى وصحيح آنان استقلال و آزادى و تعهد به مصالح كشور پايه ريزى مى شود(142).
و در زمينه مراقبت والدين از فرزندان مى فرمايند:
امروز بايد پدران و مادران، مواظب رفتار فرزندان خويش باشند كه در صورت مشاهده حركات غير عادى، آنان را نصيحت نمايند))(143).
ايشان نقش مادر را در سالهاى اول زندگى و نقش پدر را در سالهاى نوجوانى، با اهميت تلقى مى كنند و مى فرمايند:
نقش خانواده و به خصوص مادر در تربيت نونهالان و پدر در نوجوانان، بسيار حساساست و اگر فرزندان در دامن مادران و حمايت پدران متعهد به طور شايسته و با آموزش صحيح تربيت شده و به مدارس فرستاده شوند، كار معلمان نيز آسانتر خواهد بود(144).
امام در چگونگى تربيت خانواده، معتقد به جنبه عملى آن مى باشند و مى فرمايند:
چون اطفال را در حشر دايم يا غالب با پدر و مادر است تربيت هاى آنها بايد عملى باشد؛ يعنى اگر فرضا خود پدر و مادر به اخلاق حسنه و اعمال صالحه متصف نيستند، در حضور طفل با تكلف، خود را به صلاح نمايش دهند تا آنها عملا تربیت شوند و اين خود، شايد مبداء اصلاح خود پدر و مادر نيزشود(145).
و در تبيين كيفيت تأثير هر يك از عوامل تربيتى مي فرمايند:
فساد عملى پدر و مادر از هر چيز بيشتر دراطفال سرايت كند، چه بسا كه يك طفل، كه عملا در خدمت پدر و مادر بد تربيت شد، تا آخرعمر با مجاهدت و زحمت مربيان اصلاح نشود(146).
ايشان در تحليل عوامل قهرى تربيت، بر عامل خانواده تأكيد مى كنند و مى فرمايند:
حسن تربيت و صلاح پدر و مادر از توفيقات قهريه و سعادات غير اختياريه اى است كه نصيب طفل گاهى مى شود، چنانچه فساد و سوء تربيت آنها از شقاوات و سوء اتفاقات قهريه اى است كه بى اختيار نصيب انسان شود. چنانچه مراحل سابقى بر اين مرحله نيز است كه ممكن است در آن مراحل ، بذر سعادت انسان و شقاوت آن كشته گردد؛ مانند اختيار زن صالح خوب خوش اخلاق ، سعيد و اختيار غذاهاى مناسب حلال، در قبل از حمل و زمان و ايام رضاع و امثال آن (147).
130- ماير، فردريك ، تارخ فلسفه تربيتى ، ترجمه على اصغر فياض ، ج1،ص 9،10
131- لواسانى ، سيد على ، شكوفه هاى سخن ص 241
132- آيين انقلاب اسلامى ، (گزيده اى از انديشه و آراى امام خمينى ) ص 220
133- مجلسى ، علامه محمد باقر، بحارالانوار، ج 23 ص 114
134- راهنماى انسانيت ، ترجمه و تدوين مرتضى فريد تنكابنى ، ص 115
135- عباسى محمد رضا، انوارالزهرا، ص 54
136- آيين انقلاب اسلامى ، ص 235
137- همان
138- همان ، ص 234
139- همان
140- راه و رسم زندگى از نظر امام سجاد (ع ) ترجمه ، رساله حقوق ، على غفورى، ص 23، 119
141- فريد تنكابنى ، مرتضى ، الحديث ، ج 1، ص 296
142- آيين انقلاب اسلامى ، ص 235
143- همان
144- همان
145- امام خمينى ، شرح حديث جنود عقل وجهل ، ص 155
146- همان
147- همان
تربيت اسلامى با تأكيد بر ديدگاه هاى امام خمينى مؤ لف: دكتر محمد رضا شرفى
