نقش شب قدر در سرنوشت کائنات و انسان‌ها

گروه فرهنگی  «تیتریک»،آیه‌های اول تا پنجم سوره­ قدر، از شبی فرخنده و با برکت بحث می­‌شود که نام آن «قدر» است. نخست نزول قرآن را در شب قدر، خبر می­‌دهد با این بیان که ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم. سپس به اهمیت این شب تأکید می­‌ورزد که: ای رسول من! تو چه می­‌دانی که شب قدر چیست؟

به دنبال این پرسش، زبان وحی گوشه­‌هایی از اهمیت شب قدر را با این بیان توضیح می‌‌دهد که شب قدر از هزار ماه بهتر است. در آن شب، فرشتگان وحی همراه با پیام آسمانی به زمین فرود می­‌آیند و آن شب تا بامداد، سراپا امن و آسایش است.

در تفسیر این سوره، معمولاً سه مسئله را مورد بررسی قرار می­‌دهند: یکی این­که شب قدر چه نقشی در سرنوشت کائنات و انسان­‌ها دارد؟ دوم این­که شب قدر کدام شب است؟ و سوم آن­­که قرآن که در شب قدر نازل شده است، آیا آغاز نزولش شب قدر بوده یا همه آن در شب قدر نازل شده است؟ اینک درباره­ هریک از این سه مسئله به توضیح بیشتر می­‌پردازیم:

* شب قدر چه نقشی در سرنوشت کائنات و انسان­‌ها دارد

 آنچه از آیه­‌های این سوره به دست می­‌آوریم، آن است که شب قدر بسیار گران‌قدر است و از هزار ماه یعنی از حدود هشتادوسه سال بیشتر اهمیت دارد. البته گفتن هزار ماه یا هشتاد سال، تنها به خاطر تأکید بر اهمیت این شب است و گرنه این عددهای خاص، چندان مطرح نیستند. یعنی مثلاً چنین نیست که اگر بگوییم شب قدر به اندازه­ صدسال یا پنجاه سال ارزش دارد، غلط باشد.

بی‌تردید این شب، شبی است سرشار از معنویت و برکت و امداد غیبی و امن و آسایش. اما این­که تدبیر حوادث جهان و سرنوشت انسان­‌ها در این شب انجام می‌­پذیرد، مفسران این نکته را از کلمه­ «قدر» و «مِّن کلُ‏ِّ أَمْرٍ» آیه­­‌های 1-4 این سوره برداشت می­‌کنند؛ یعنی تقدیر و تدبیر تمام امور جهان. این مضمون در جای دیگر قرآن نیز آمده است که قرآن در شب مبارکی نازل شده است که در آن شب، هر کار استوار و هدف‌داری سامان می‌یابد.(1) دراین‌باره، روایت‌­های گوناگونی هم داریم.

به نظر من سامان­دهی و تدبیر امور جهان در یکی از شب­‌های سال، با دیدگاه­ فلاسفه درباره­ علم ازلی خداوند و حاکمیت نظام علیت در کائنات سازگاری ندارد، زیرا تمام حوادث جهان بر اساس نظام علیت، از آغاز تا پایان جهان در ازل و در علم ازلی خداوند، سامان یافته است و دیگر سامان­دهی هر ساله معنی ندارد.

اما بر اساس دیدگاه اهل کلام و متشرعان که من نیز همین دیدگاه را قبول دارم، حوادث جهان همیشه امکان تغییر دارند، زیرا هیچ جبری بر خدای قادر مطلق، حاکم نیست و خداوند همیشه می­‌تواند اراده کند و در جریان حوادث جهان، دخالت داشته باشد. این بحث را ما به عنوان رابطه­ اراده­ خدا و قانون علیت می­‌توانیم مورد بررسی قرار دهیم تا ببینیم که آیا اصالت و تقدم، با علیت است یا با اراده و مشیت خدا؟

متکلمان، اصالت را به اراده­ خدا می‌دهند و علیت را کمرنگ می­‌سازند اما فلاسفه­ مسلمان، همگی اصالت را به علیت می­‌دهند و علم و اراده­ خدا را با علیت هماهنگ می­‌کنند. من دیدگاه فلاسفه را نمی­‌پسندم اما هنوز تبیین روشنی از دیدگاه خود تنظیم نکرده و منتشر نساخته­‌ام. به همین دلیل در اینجا نیز بیش از این بحث نمی­کنم. علاقه‌مندان را برای آشنایی با دیدگاه اهل کلام و فلاسفه به بحثی که در گذشته داشتیم، ارجاع می­دهم.(2)

در اینجا سه نکته را یادآور می­‌شوم:

یکی این­که به نظر من شب قدر و تدبیر حوادث جهان در آن شب، هرگز با اراده و آزادی انسان­‌ها منافات ندارد. ما این موضوع را در گذشته با عنوان آزادی انسان با توجه به علم ازلی خداوند، مورد بحث و بررسی قرار داده­‌ایم، که به آنجا مراجعه کنید.(3)

دوم این­که اگر در چنین شب­‌هایی، خداوند گروهی را مورد لطف و رحمت قرار دهد، این لطف و رحمت بی‌اساس نخواهد بود. بلکه به پاداش رفتار نیک انسان­‌ها خواهد بود و اگر در چنین شب­‌هایی، کسی را مورد قهر قرار دهد و سرنوشت بدی برای وی رقم زند، این هم بی‌اساس و بی‌دلیل نخواهد بود، بلکه به عنوان نتیجه و کیفر رفتار آن شخص خواهد بود.

بنابراین این­که مردم امیدوار باشند در یک شب، بدبختی آنان به خوشبختی تبدیل شود، فکر درستی نیست. بلکه باید توجه کنند که سرنوشت خودشان را خودشان رقم می‌زنند. اگر به راه درست رفته باشند و در حد توان کوشیده باشند، خداوند نیز آنان را در چنین شب­‌هایی مورد رحمت و لطف و امداد خود قرار می­‌دهد و راه پیشرفت‌شان را باز می­‌کند و آنان را از امکانات بیشتر برخوردارشان می­‌سازد.

اما اگر کسی یا مردم یک کشوری، از روی جهل و نادانی و عشق به مال و جاه، فرصت‌های خداداده را از دست بدهند و در راه پیشرفت و تکامل گام برندارند، بلکه با دست خود امکانات خدادادی خود را نیز نابود کنند، بی­ تردید چنین کسانی نباید انتظار آن را داشته باشند که خداوند در یک شب معین در برابر فرصت­ سوزی­‌ها و خطاکاری‌های آنان، این پاداش را به آنان ببخشد که کامیابشان کند و آنان را در ردیف پیشتازان و زحمت‌کشان و مردمان با عقل و تدبیر قرار دهد. چنین چیزی با هیچ منطقی سازگاری ندارد. بنابراین باید درباره­ این نکته مردم را آگاهی بخشید و هشدار داد.

سوم این­که ممکن است منظور از سامان­دهی کارها در شب قدر، سامان­دهی تکمیلی آن‌ها نباشد، بلکه منظور زبان وحی، سامان­دهی تشریعی کارها باشد. یعنی در شب قدر، خدای بزرگ با فرستادن وحی و قرآن، نظام زندگی انسان‌­ها را از هر جهت سامان می­‌بخشد تا انسان­‌ها بتوانند در یک جامعه­ عادلانه و به دور از ستم و تجاوز، بزرگ شوند و زندگی کنند و در دنیا و آخرت، خوشبخت و سعادتمند باشند.

بنابراین، در شب قدر، خداوند با اراده و تدبیر خود، سرنوشت ما را رقم نمی­‌زند، بلکه با هدایت و حمایت خود، ما را در جهت تنظیم یک زندگی درست یاری می­‌رساند.

* شب قدر کدام شب است

با توجه به این سوره و نیز با توجه به آیه­ 185 سوره­ بقره که می­‌گوید: قرآن در ماه رمضان نازل شده است. می‌­توان اطمینان یافت که شب قدر در ماه رمضان است.

اما کدام شب از شب­‌های ماه رمضان شب قدر است، در این‌باره روایات و دیدگاه‌­های متعددی داریم. شب اول، شب نیمه­ رمضان، شب هفدهم، شب نوزدهم و شب‌­های فرد تا آخر ماه رمضان؟ احتمال داده‌­اند که هر یک از این­ها شب قدر باشد و روایت­‌های دیگری داریم که می­‌گویند شب قدر در دهه­ سوم ماه رمضان است و به روایاتی شب بیست و یکم یا بیست و سوم یا بیست و هفتم ماه رمضان، شب قدر است.(4) به نظر من انگیزه­ این­که شب قدر، به طور دقیق معین نشده است، آن است که همین ابهام وسیله­ آزمونی باشد برای انسان­‌ها تا معلوم شود چه کسانی در جست‌وجوی آن شب هستند و چه کسانی نیستند؟

*چگونگی نزول قرآن در شب قدر

قرآن که در شب قدر نازل شده است، آیا آغاز نزولش شب قدر بوده یا همه­ آن در شب قدر نازل شده است؟

گروهی از مفسران گفته­‌اند که قرآن به صورت یکپارچه در شب قدر به آسمان دنیا آمده است، سپس به تدریج در مدت 23 سال، به رسول اکرم ابلاغ شده است. من نزول یک‌جا و یکپارچه‌ قرآن را درست نمی‌­دانم و بر آنم که آغاز نزول قرآن در شب قدر بوده است. بنابراین باید بعثت را در ماه رمضان بدانیم و نه در 27 رجب و شاید در 27 رجب، معراج رسول خدا اتفاق افتاده است نه رسالت او. ما درباره‌ نزول یکپارچه‌ قرآن در شب قدر یا آغاز نزولش در آن شب، پیش از این توضیح لازم را داده‌­ایم.(5)

و نیز درباره­ آغاز بعثت و نزول قرآن در ماه رمضان یا در ماه رجب، نظر خود را در گذشته گفته­‌ایم.(6)

*منابع:

2- همین جلد، الرحمن/29.

3- همین تفسیر، هود/ 105-108.

4- مجمع، نورالثقلین، نمونه و تفسیرهای دیگر.

5- بقره/185.

6- همین تفسیر اسراء/1.