مرموزترین قبرستان فراموش شده مسلمانان کجاست؟

گروه میراث فرهنگی «تیتریک»،تصور فضای قبرستان عموما با حس غم و اندوه همراه است، اندوهی که ناشی از انباشت نیستی و فقدان در این فضاست اما به غیر از آن به نوعی می‌توان گفت قبرستان، مکانی برای انباشت تاریخ هم هست، چرا که همه کسانی که در حال ساختن تاریخ هستند در نهایت گذرشان به آنجا می‌افتد.

بسیاری از قبرستان‌های جهان داستان‌هایی را به همراه دارند که برای زنده‌ها جذاب است. سنگ قبرها‌، مقبره‌ها و فضای این مکان‌ها ویژگی‌هایی منحصربه‌فرد دارد که حتی به کمک صنعت گردشگری کشورها می‌آید.

حال برای انسان عصر مدرن که همه چیز را به سوژه تماشا بدل می‌کند و با کنجکاوی در پی واکاوی گذشته است گورستان اگر نه بهترین مکان، که یکی از بهترین‌ها برای گردشگری می‌تواند باشد.

در ایران هم علاوه بر زیارتگاه‌هایی که به شکل سنتی مقصد گردشگری زیارتی و بیشتر هدف گردشگران داخلی است ظرفیت‌های فراوانی برای بهره بردن از گورستان‌های تاریخی برای گردشگری گورستان وجود دارد.

قبرستانی در قلب تاریخ استان مازندران در شهرستان بهشهر، بخش یانه‌سر، روستای سفیدچاه واقع شده که مربوط به دوره تیموریان است و گویا اولین قبرستان مسلمانان در ایران نام گرفته است.

سفیدچاه؛ گورستانی که اجساد مردگان پوسیده نمی‌شود

مردمان این منطقه معتقدند خاک سفید منطقه سفید چاه نمی‌گذارد اجساد مردگانشان پوسیده شود.

شهربانو وفایی -باستان‌شناس مازندرانی- در این باره به ایسنا می‌گوید: روستای سفیدچاه در بخش یانه‌سر شهرستان بهشهر و جزئی از مناطق کوهستانی هزار جریب است که در منابع تاریخی بارها از آن یاد شده است.

سفیدچاه؛ مدفن سادات مازندرانی

وی عنوان می‌کند: از جمله حوادث مهم که در نیمه دوم قرن هشت هجری در منطقه هزار جریب اتفاق افتاده حکمرانی دو سید یکی بنام میرقوام‌الدین مرعشی و دیگری میرعمادالدین محمود که نسبش بعد از هشت نسل به امام موسی کاظم (ع) می‌رسد در این منطقه است که بسیاری از قبور منطقه سفیدچاه متعلق به سادات میرعمادی و سادات مرعشی است.

وفایی در مورد علت تعدد حضور سادات در این مناطق اظهار می‌کند: زمانی که بسیاری از شهرهای مازندران در آتش خشم خودخواهی تیمور می‌سوخت، منطقه هزار جریب محل امنی برای سادات بود بدان گونه که بسیاری از آنها به این مناطق روی آوردند.

باستان‌شناس مازنی در مورد عجیب‌ترین قبرستان مسلمانان می‌گوید: دو چیز در این گورستان بیش از همه جلب توجه می‌کند یکی حضور بالغ بر 15 تا 20 هزار قطعه سنگ خاکستری رنگ است و دیگری نقوش نمادین فراوانی که در حواشی و پشت سنگ‌های بالایی و روی سنگ‌های زیر پا قرار دارد، نقوشی که به تعبیری مبین پیشه متوفی بوده است.

وی اظهار می‌کند: کهن‌ترین سنگ قبر به دست آمده در این گورستان مربوط به زمان حکمرانی تیموریان در این مناطق است، طبق بررسی‌های انجام شده اغلب سنگ مزار سفیدچاه در قرون هشتم و نهم هجری مربوط به سادات میرعمادی، مرعشی و دیگر پادشاهان محلی که معروفترین آن ملک بادله حاکم شمال بوده است.

وفایی می‌افزاید: در مرکز روستای سفیدچاه که نزدیک قبرستان وجود دارد مرقد مطهر امامزادگان منصور، ابراهیم و رحمان از اولاد امام موسی کاظم (ع) قرار دارد، در این مقبره صندوقی وجود دارد که بر اساس بررسی‌های تاریخی قدمت آن به سال 885 هجری قمری می‌رسد پس اساسا سابقه شکل‌گیری گورستان سفیدچاه با توجه به سنگ مزارها مربوط به اولین حضور سادات در این منطقه است.

سفیدچاه؛ همچنان ناشناخته

وی خاطرنشان کرد: قدیمی‌ترین سنگ مزار به دست آمده مربوط به سال 830 هجری است و این یعنی قدمت گورستان 55 سال از صندوق مزار امامزادگان سفیدچاه قدیمی‌تر است که با توجه به حضور میرعمادی‌ها و مرعشی‌ها در نیمه دوم قرن هشتم انتظار کشف سنگ مزارهای قدیمی‌تر دور از ذهن نیست اما با توجه به اینکه گورستان در حوزه آبریز منطقه نکا قرار دارد و مسیل بودن منطقه، سنگ‌های زیادی در زیر لایه‌های آبرفتی پنهان شده و دسترسی به کشف‌های جدید را با مشکل مواجه ساخته است.

بانوی باستان‌شناس علت معروف‌شدن این قبرستان را این‌گونه بیان می‌دارد: شاید قبل از این مکان به لحاظ تاریخی گورستان‌هایی مربوط به مسلمانان در نقاط دیگر وجود داشته اما آنچه باعث شد سفیدچاه عنوان اولین قبرستان مسلمانان را به خود اختصاص دهد وسعت و عظمت این گورستان است که بی‌شک در هیچ نقطه از ایران در این بازه زمانی ما قبرستانی از مسلمانان با این وسعت ندیده‌ایم.

جاذبه‌های سفیدچاه

وفایی وجود 15 تا 20 هزار سنگ قبر ایستاده و نقوش نمادین حکاکی شده بر روی این سنگ قبرها را دلیل مرموزیت سفیدچاه می‌داند و بیان می‌کند: فرم اکثر سنگ‌های گورستان عموما از نوع ریشه‌دار و محرابی شکل است و غالبا برای هر متوفی دو سنگ مزار یکی برای بالای سر و دیگری پایین پا در نظر گرفته شده است.

وی می‌گوید: سنگ‌های اواخر سده هشت هجری دارای تزئینات ساده از گل و برگ اسلیمی و نقوش محرابی شکل است، سنگ قبرهای سده نهم و دهم هجری از نظر نوع خط، تزئینات و حجاری بسیار زیبا و شکیل‌اند و کتیبه‌ها عموما شامل صلوات کبیر، آیات قرآنی و بعضا شعر در سنگ بالای سر و نقوش تزئینی در پشت و روی سنگ است اما نقوش سده‌های اواخر 10 و 11بسیار متنوع و دارای تزئینات زیبایی با نماد خورشید و گل‌های چندپر است.

این کارشناس می‌افزاید: باید گفت این نقوش در سنگ قبرهای دوره صوفیه اساسا پررنگ‌تر و در حواشی، متن سنگ و ضخامت آن هم دیده می‌شود اما در سده‌های بعدی سنگ‌های خاکستری عموما فاقد هنر خوشنویسی هستند.

باستان‌شناس و از مستندسازان گورستان سفید چاه اظهار می‌دارد: آنچه سفیدچاه را تبدیل به یک مکان جذاب کرده نقوش نمادینی است که به تعبیری بیانگر حرفه متوفی بوده، نقوشی که بر اساس باور به امر معاد و سیر تحول و تطور اندیشه زندگی پس از مرگ در دوران تاریخی و پیش از تاریخ با نهادن وسائل اولیه زندگی در قبور مردگان آغاز شد و تا این دوران با شکلی متفاوت‌تر جنبه ظهور یافت.

وی بیان می‌کند: نقوش هندسی ویژه‌ای در تمام سنگ‌ها حکاکی شده است؛ این نقوش هندسی عبارتند از دایره، مربع و مثلث، این تصاویر هندسی کلید رمز عناصر مهمی چون زندگی و رستاخیز پس از مرگ است.

وفایی عنوان می‌کند: در بین نقوش نقش شانه دوطرفه برای خانم‌ها و شانه یک‌طرف برای آقایان علاوه برنشانه جنسیت متوفی به منظور آراستگی در پیش یزدان در روز رستاخیز به شمار می‌آید.

وی می‌گوید: اینکه این نقوش مبین شغل مردگان باشد در بعضی از کتیبه‌ها محرز شده اما هنوز در قسمتی از بافت قدیمی گورستان جایی که به عنوان مثال 18 سنگ قبر با نشان ترازو وجود دارد این تردید را به وجود می‌آورد که در آن برهه تاریخی مگر چه تعداد قاضی یا وکیل وجود داشته؟ و این چالشی را در مورد اینکه همه این نقوش مبین شغل متوفی باشد ایجاد می‌کند.

به گزارش ایسنا، بهرحال گویا پس از مرگ آخرین بازمانده‌ سنگ‌تراشان و حکاکان مصیب‌محله، عمر حکاکی روی سنگ‌ها به ویژه سنگ‌های خاکستری نیز به پایان رسیده است و در گذشتگان جدید روستا، با سنگ‌های امروزی دفن می‌شوند.

وفایی باستان‌شناس در مورد این ادعا که معتقدند خاک سفیدچاه مانند خاک وادی‌السلام است و جسد را تا سال‌ها سالم نگه می‌دارد، اظهار می‌دارد: سفید چاه عموما از دیگر مناطق مازندران آب و هوایی خشک‌تر دارد و رطوبت در آن پایین است به همین علت جسد دیرتر از دیگر مناطق در آن از بین می‌رود.

توجه افکار عمومی به سرنوشت سفیدچاه

آنچه این روزها توجه بسیاری از طرفداران میراث فرهنگی، علاقمندان به تاریخ علویان و حتی اسلام‌شناسان را به خود جلب کرده، این است که بر سر نخستین قبرستان مسلمین در ایران چه آمده و به راستی بر آن خطه سپید چه می‌گذرد؟

هر چه بیشتر اخبار و تصاویر مربوط به این گورستان پر رمز و راز را دنبال می‌کنم نسبت به سرنوشت تاریخ سرزمین آبا و اجدادیمان نگران‌تر میشویم زیرا خبرها حاکی از آن است که در قبرستان سفیدچاه " حریم تاریخی از حریم مدرن و امروزی تفکیک نشده است " و این تهدیدی بزرگ برای بافت تاریخی 1200 ساله این گورستان محسوب می‌شود.

سفیدچاه مدفن تاریخ مازندران

یکی از محققان و فعالان در زمینه میراث فرهنگی درباره این قبرستان به ایسنا می‌گوید: طراحی‌ها و حکاکی‌هایی که بر روی سنگ قبرهای این گورستان است از منظر نشانه‌شناسی و از جایگاه تاریخی حائز اهمیت است زیرا با بررسی نقوش حکاکی شده می‌توان میزان دور یا نزدیک بودن محل زندگی مردگان تا قبرستان و همچنین جایگاه اجتماعی متوفی را شناسایی کرد.

محمد عظیمی اظهار می‌کند: برای افرادی که از جایگاه اجتماعی بالاتری برخوردار بودند از سنگ‌های قطورتر و شفاف‌تر سنگ‌های خاکستری و برای مردم عادی از سنگ‌های سیاه با ضخامت کمتر استفاده می‌شد؛ نوشته‌هایی که بر روی سنگ‌های معمولی حک شده مبین آن است که با شی تیزی کلمات را بر روی سنگ خراش داده‌اند ولی نقوش سنگ‌های حاکمان، عالمان دینی و خان‌های منطقه به صورت حرفه‌ای توسط سنگ‌تراشان حکاکی شده است.

وی می‌افزاید: یکی از ویژگی‌هایی که سفیدچاه را از دیگر قبرستان‌های تاریخی مسلمانان متمایز می‌کند قرار گرفتن سنگی در بالای سر گورها و سنگ دیگری در زیر پای مردگان است.

عظیمی عنوان می‌کند: برخی از گورها اجدادی هستند به این صورت که سه یا چهار سنگ در کنار هم قرار گرفته‌اند و این یعنی بازماندگان یک نسل پدر و پسر و فرزندش و یا مادر و دختر در یک قبر دفن شدند.

این محقق اظهار می‌کند: مساحت این گورستان خیلی بیشتر از آن چیزی است که به نظر می‌رسد زیرا با رفتن به داخل محله‌های روستا می‌توان نشانه‌هایی از سنگ‌ها و گورها را یافت و البته احتمال دارد این گورستان در پیش از اسلام نیز وجو داشته؛ زیرا سفیدچاه به پایتخت اشکانیان هکاتم پیلس (شهر صد دروازه) همان دامغان فعلی نزدیک است.

وی ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه برخی از قبور گورستان به خاطر گذر زمان و تأثیر عوامل محیطی در زمین فرو رفته است و تعدادی از سنگ‌ها برخلاف دیگر گورها تنها نوک مثلثی شکل آن از خاک بیرون مانده ولی با توجه به قطر و نوع سنگ مشخص است که به افرادی بزرگ با جایگاهی مهم تعلق دارد اما قادر به خواندن نوشته‌های روی آن سنگ‌ها نیستیم از این رو ممکن است قدمت این گورستان بیش از پیش‌بینی‌ها باشد.

اعتقادات مردم محلی منطقه

در گذشته‌های دور مردگان ارزش و احترام ویژه‌ای داشتند و از جایگاهی مقدس برخوردار بودند به همین خاطر در نزدیک آبادی دفن می‌شدند تا در دسترس باشند و حرمت‌گذاری شوند.

گفته می‌شود وجود قبور امامزادگان ابراهیم(ع)، منصور و عبدالرحمن فرزندان امام موسی ابن جعفر (ع) به این گورستان و خاک سپیدش تقدس بخشیده و بسیاری از مردم به خاطر باورهای مذهبی از جمله شفای بیماران و ادای نذر حاجاتشان به این قبرستان می‌آیند.

سفیدچاه پناهگاه می‌خواهد

تأثیر مخرب عوامل طبیعی و محیطی از قبیل باد و باران بر قبرهای سفیدچاه موجب شده که برخی از پایه‌های سنگ‌ها بیرون بیاید و دیگر آن استواری سابق را نداشته باشد و یا کلمات و نقاشی‌های حکاکی شده بر روی سنگ‌ها کمرنگ و حتی از بین برود.

مسلما تنها راه جلوگیری از این اتفاق ساختن پوشش و یا سرپناهی برای این قبرستان و ایجاد فضای آکواریومی برای هر قبر است.

متولی سفیدچاه کیست ؟

زمانی که مکانی تاریخی به ثبت ملی می‌رسد مشخصات، قدمت و عرصه آن مکان تعریف می‌شود و مطمئنا برای گورستان سفیدچاه نیز این عرصه تاریخی تعریف شده است ولی سازمان میراث فرهنگی به عنوان متولی این امر باید عرصه و حریم گورستان را مشخص می‌کرده تا در داخل حریم حق دفن جدید و یا دستکاری قبرهای تاریخی داده نشود و این مستلزم آگاهی‌بخشی به شکل عمومی است.

با وجود آنکه سفیدچاه ثبت ملی شده اما متأسفانه با ساخت و سازهای بی‌ضابطه به حریم گورستان تجاوز کرده‌اند و بافت تاریخی آسیب دیده است.

همچنین نداشتن مسیری مشخص و تعریف شده برای عبور و مرور مردم میان قبرها؛ یکی دیگر از تهدیدهای است که متوجه گورستان سفیدچاه است.

با توجه به وجود نداشتن نظارت کافی هر لحظه خطر سرقت سنگ‌های تاریخی وجود دارد زیرا این قبرستان هیچ نگهبانی ندارد و تنها مراقبت‌ها و چشمان دلسوز اهالی و اعضای شورای روستا محافظی در برابر تخطی‌گری‌های سودجویان است.

گزارش مریم یخکشی و سارا ربیعی خبرنگاران ایسنای مازندران