مهم ترین ویژگی های غیبت صغری
گروه فرهنگی «تیتریک»؛ به نقل از هادیان البرز، سال‌ها پيش از ولادت امام دوازدهم، سخن از غيبت آن بزرگوار و ضرورت آن بر سر زبان‌ها افتاد و نقل محافل ائمه معصومين: و اصحاب ايشان شد. همچنين روش ارتباط امام هادي و امام عسكري(علیهما السلام) با شيعيان در قالبي جديد و به شكل محدودتري انجام گرفت و پيروان مكتب اهل‌بيت: رفته رفته آموختند كه در بسياري از نيازهاي مادي و معنوي، مجبور به شرفيابي به محضر امام حاضر نيستند بلكه مي‌توانند با مراجعه به كساني كه از سوي امامان به عنوان وكيل و فرد مورد اعتماد معرفي شده اند، به وظايف خود عمل كنند. با شهادتِ امام حسن عسكري(علیه السلام) و آغاز دوره غيبت حضرت حجة بن الحسن (عجل الله تعالی فرجه الشریف) باز هم رابطه امام و امت به كلّي قطع نشد بلكه مردم به وسيله نائبان خاص امام زمان4 با مولا و مقتداي خويش در ارتباط بودند و در همين دوره بود كه شيعيان به رفت و آمد و ارتباط گسترده‌تر با عالمان ديني، خو گرفتند و دانستند كه در شرايط غيبت امام نيز راه شناخت وظايف ديني به روي آنها بسته نيست. در اين بستر مناسب بود كه غيبت طولاني حضرت بقية اللّه (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اتفاق افتاد و ارتباطي كه بين امام و شيعيان در زمان‌هاي گذشته معمول و رايج بود، قطع گرديد.
غيبت كوتاه مدّت
با شهادت امام حسن عسكري(علیه السلام) در سال 260 هجري قمري، دوران امامت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آغاز شد و از همين زمان، غيبت كوتاه مدّت آن گرامي كه به «غيبت صغري» معروف است شروع شد و تا سال 329 هجري قمري ـ نزديك به 70 سال ـ ادامه يافت.
مهم ترين ويژگي دوره غيبت صغري آن است كه مردم از طريق نايبان خاصّ با امام مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در ارتباط بودند و به وسيله آنها پيام‌هاي آن حضرت را دريافت مي‌كردند و پاسخ سؤالات خود را مي‌گرفتند.[1] گاهي نيز به واسطه نائبان امام، توفيق شرفيابي به حضور امام خويش را مي‌يافتند.
نائبان خاصّ امام (عجل الله تعالی فرجه الشریف) كه همگي از علما و بزرگان شيعه و برگزيدگان امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بودند، چهار تن هستند كه به ترتيب زمان نيابت خود عبارتند از:
عثمان بن سعيد عَمري؛ وي از آغاز غيبتِ امام، عهده دار نيابت آن حضرت شد و در سال 267 هجري قمري در گذشت. او وكيل امام هادي و امام عسكري(علیه السلام) نيز بوده است.
محمد بن عثمان عمري؛ او فرزند نايب اوّل است كه پس از درگذشت پدر به مقام نيابت رسيد و در سال 305 هجري قمري وفات كرد.
حسين بن روح نوبختي؛ او پس از 21 سال نيابت، در سال 326 هجري قمري بدرود حيات گفت.
علي بن محمد سمري؛ وي در سال 329 هجري قمري از دنيا رفت و با مرگ او دوران غيبت صغري پايان گرفت.
نائبان خاص همگي توسط امام عسكري(علیه السلام) و امام مهدي(عجل الله تعالی فرجه الشریف) انتخاب گرديده و به مردم معرفي مي‌شدند. شيخ طوسي; در كتاب الغيبه خود روايت كرده است كه روزي چهل نفر از شيعيان به همراه عثمان بن سعيد (نائب اول) به حضور امام عسكري(علیه السلام) رسيدند. امام(علیه السلام)، فرزند خود را به آنها نشان داد و فرمود:
پس از من، اين (كودك) امام شماست. از او اطاعت كنيد... بدانيد كه پس از امروز او را نخواهيد ديد تا عمر او به كمال برسد. پس (در غيبت او) آنچه عثمان ]بن سعيد [مي گويد بپذيريد و از او فرمان بريد كه او جانشين امام شماست و كارها به دست اوست.[2]
در روايتي ديگر امام عسكري(علیه السلام) به نيابت محمدبن عثمان (نائب دوم) از امام مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نيز تصريح فرموده است.
شيخ طوسي مي‌نويسد:
«عثمان بن سعيد» به دستور حضرت عسكري(علیه السلام)، اموالي را كه جمعي از شيعيان يمن آورده بودند، تحويل گرفت. گروهي كه شاهد ماجرا بودند به امام گفتند، به خدا قسم عثمان از بهترين شيعيان شماست ولي با اين كار، جايگاه او نزد شما، براي ما روشن‌تر شد.
امام عسكري(علیه السلام) فرمود: بله، گواه باشيد كه عثمان بن سعيد عمري وكيل من است و پسرش «محمد» نيز وكيل پسرم «مهدي» خواهد بود.[3]
اينها مربوط به دوران قبل از غيبت امام مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بود و در طول غيبت صغري نيز هر يك از نائبان، پيش از مرگ خود، نائب بعدي را كه از سوي امام مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) انتخاب شده بود به مردم معرفي مي‌كردند.
اين مردان بزرگ به سبب برخورداري از صفات و ويژگي‌هايي، براي نيابت خاص ولي عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شايستگي يافتند. امانتداري، پاكدامني، عدالت در گفتار و رفتار، راز داري و پنهان كاري و پوشاندنِ اسرار اهل‌بيت: در شرايط ويژه دوره امام مهدي (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از خصوصيات مهم آنها بود. ايشان مورد اعتماد و اطمينان امام7 و پرورش يافتگان مكتب خاندان پاك پيامبر بودند. بعضي از آنان از سنّ يازده سالگي تحت تربيت امامان: قرار گرفتند و علم را در كنار ايماني قوي در وجود خويش به كمال رسانيدند. نام نيك آنها بر سر زبان‌ها بود و صبر و بردباري و تحمل مشكلات و مقاومت در برابر سختي‌ها چنان با وجودشان عجين شده بود كه در سخت ترين شرايط نيز از امام خود اطاعت كامل داشتند و در كنار همه اين صفات زيبا، از توان مديريت و رهبري شيعيان برخوردار بودند و با فهم و آگاهي كامل و درك حسّاسيت زمان و بهره گيري از امكانات موجود، جامعه شيعه را در صراط مستقيم الهي هدايت كردند و آنان را از گذرگاه غيبت صغري به سلامت عبور دادند.
مطالعه دقيق دوره غيبت صغري و نقش مهم نوّاب اربعه در ايجاد ارتباط بين امت و امام به خوبي اهميت اين دوره از حيات امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را نشان مي‌دهد. وجود اين ارتباط‌ها و نيز راه يافتن برخي از شيعيان به محضر امام خويش در طول دوران غيبت صغري تأثير فراواني در اثبات ولادت امام دوازدهم و آخرين حجّت پروردگار داشت و اين دستاورد مهم درست در زماني بود كه دشمنان مي‌كوشيدند تا شيعيان را نسبت به تولّد فرزندي براي امام عسكري7 دچار شك و ترديد نمايند. به علاوه اين دوره، زمينه و بستر مناسبي براي شروع غيبت كبري بود كه در آن دوران مردم از داشتن هر گونه ارتباط با امام خود توسط افرادي معين، محروم مي‌شدند ولي با آرامش خاطر و اطمينان به وجود و حضور امام و بهره مندي از بركات او، به روزگار غيبت كامل حضرت، پا نهادند.
پی نوشت:
[1]. متن نامه‌ها ـ كه به توقيعات مشهور است ـ در كتاب هاى علماى شيعه موجود است (براى نمونه بحارالانوار، ج 53 باب 31، ص 150 - 197).
[2]. الغيبة طوسى، فصل 6، ح 319، ص 357.
[3]. همان، فصل 6، ح 317، ص 355.
