حرف‌های درگوشی در فضای مجازی

غالب بودن فرهنگ شفاهی
فضای مجازی این روزها بستر و جایگاه مناسبی شده برای خلق و نشر شایعات و حرف‌های بدون منبع و ماخذی که عموما مضراتش بیشتر از فواید و عوایدش است.
سوال اینجاست که چه ویژگی‌ها و مختصاتی، این فضا را محمل و مامنی برای تولید و بازنشر شایعه کرده و اصولا دلایل و چرایی انتشار اخبار غیرمستند و غیرمستدل در سطح جامعه به‌طور اعم و در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به طور اخص چیست؟
یک استاد ارتباطات غالب بودن فرهنگ شفاهی در جامعه را دلیل تولید و انتشار شایعه می‌داند و تصریح می‌کند: سطح مطالعه در کشور ما بالا نیست و مردم هر حرف و ادعایی را که مطرح می‌شود بدون کوچک‌ترین تحقیق و پرس‌و‌جویی پذیرفته و حتی بازنشر می‌دهند. این شایعات هم عموما و البته خیلی دیرهنگام تایید یا تکذیب شده یا در بلاتکلیفی می‌ماند.
دکتر عباس اسدی خلق شایعه را کنشی کاملا هدفدار عنوان می‌کند و می‌گوید: خلق شایعه عموما از سوی دو طیف انجام می‌گیرد؛ افراد معمولی و دولتمردان. تولید شایعه از سوی کاربران و مخاطبان عام شاید بیشتر جنبه سرگرمی داشته باشد، اما گاه دولتمردان برای آزمودن افکار عمومی شایعه درست می‌کنند. آنها با خلق یک شایعه درباره موضوعی ابتدا واکنش افکار عمومی را می‌سنجند و در صورت بازخوردهای مثبت، آن‌گاه اقدام به اجرایی کردن آن می‌کنند. با این حال، تولید شایعه یک کنش همه‌گیر است.

افزایش تولید شایعه در مقاطع خاص
دکتر اسدی با اشاره به افزایش تولید شایعه در مناسبات و مقاطع خاص و حساس اظهار می‌کند: این مقاطع خاص، بسترهایی هستند که به تولید شایعه دامن می‌زنند و خوراکی ایجاد می‌کنند برای شایعه و شایعه‌پردازان.
عضو هیات علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش که آیا شایعه کارکرد مثبت هم می‌تواند داشته باشد، تصریح می‌کند: شایعه، هم می‌تواند کارکرد مثبت داشته باشد و هم منفی. برای مثال، تولید یک شایعه می‌تواند اثرات منفی شایعه‌ مخرب دیگری را خنثی کند. اصولا اگر مردم نسبت به یک موضوع نگرش مثبت داشته باشند شایعاتی هم بر حول آن شکل می‌گیرد مثبت خواهد بود و بالعکس این موضوع هم مصداق دارد.

واکنش به موقع به طرح شایعه
فارغ از تولید شایعه، بازنشر بی‌هدف و کورکورانه آن هم این روزها به معضلی تبدیل شده است. کم و بیش اکثریت قریب به اتفاق کاربران فضای مجازی با رویت و خوانش یک شایعه بدون آن‌که در صدد تحقیق درباره صحت و سقم آن برآیند، اقدام به انتشار و بازنشر آن در گروه‌های دیگر و نسبت به سایر کاربران می‌کنند.
دکتر اسدی علت این بازنشر بی‌هدف را در کاربران عام بیشتر جنبه‌‌های سرگرم‌کننده و تفننی‌اش می‌داند و درباره راهکارهای مقابله با آن می‌گوید: در کشورهای غربی کلینیک‌های شایعه تاسیس شده است که افراد مستعد خلق شایعه را در این مراکز گرد هم می‌آوردند و از آنها می‌خواهند که شایعه بسازند تا سر فرصت پاسخگوهایی برای آن بیابند. همچنین در سازمان‌ها و مراکز تابلویی موسوم به تابلوی شایعات وجود دارد که در آن با طرح شایعه و پاسخ‌های مناسب، نسبت به تنویر افکار عمومی اقدام می‌کنند. هرگاه شایعه‌ای شکل می‌گیرد مسئولان باید به موقع وارد عمل شده و با تایید یا تکذیب آن، جلوی عوارض سوء آن را بگیرند. اگر به شایعه واکنش مناسب و سریع بروز داده نشود آسیب‌زایی آن بالا می‌رود و اثرات منفی‌اش بیشتر در سطح جامعه نمود می‌کند.

کمیته مقابله با شایعات در نهادهای حاکمیتی
به باور دکتر مهران صمدی، می‌توان با تشکیل کمیته مقابله با شایعات در نهادهای حاکمیتی آثار مخرب شایعات را به حداقل رساند، اما ریشه‌کن کردن کامل شایعات غیرممکن است، زیرا دوام شایعات به این دلیل است که نیازها، ترس‌ها، امیدها و کینه‌های انسان توسط شایعات برآورده می‌شود.
این استاد ارتباطات با تاکید بر این‌که تغییر الگوی مصرف رسانه‌ای جامعه فقط و فقط از دوران کودکی و با آموزش‌های مستمر امکان‌پذیر است، می‌گوید: موثرترین شیوه ارتقای سواد رسانه‌ای، ورود رکن رکین کشور یعنی وزارت آموزش و پرورش به این حوزه است. شایعه برای این که بتواند رواج پیدا کند، یک پیش‌شرط مهم لازم دارد و آن لزوم تماس و ارتباط تماس مستعد شایعه پراکنی یا یکدیگر است.

افزایش شایعه‌پراکنی به دلیل نارضایتی
وی ادامه می‌‌دهد: شرایطی که رسانه‌های مجازی و اجتماعی بستر آن را فراهم کرده‌اند، کافی است در یک گروه تلگرامی که از یکصد نفر تشکیل شده است یک نفر استعداد شایعه پراکنی را داشته باشد، ظرف چند ساعت شایعه در سطح جامعه منتشر خواهد شد. شایعات اصولا از مجاری دوستی رواج می‌یابند و به همین دلیل فضای مجازی و گروه‌های دوستی در رسانه‌های اجتماعی مستعد تولید و انتشار شایعه هستند. البته محتوای شایعه هم در این امر مهم است زیرا اگر محتوا برای اغلب مردم جذاب نباشد انتشار آن خودی به خود متوقف خواهد شد.
دکتر صمدی تصریح می‌کند: نکته مهم دیگر این که شایعه‌پراکنی به وسیله نارضایتی، سرخوردگی، ملال و بیکاری نیز تقویت می‌شود. در شایعات خصمانه یا تفرقه‌افکنانه، تکرارکننده شایعه در واقع با تکرار آن، بخشی از احساس خصومت خود را رها کرده و دیگران را هم به انجام این کار تشویق می‌کند.
یکی از دلایل باورکردن و بازپخش شایعات درباره دیگران، فرافکنی است. برخی روان‌شناسان معتقدند وقتی بدترین چیزها را درباره دیگران باور می‌کنیم، در واقع در حال تلاش برای رها کردن خود از عذاب وجدان هستیم. این‌ افراد با خود می‌گویند که چرا باید از تخلفات کوچک احساس گناه کنیم وقتی دیگران در حال انجام تخلف‌های بزرگ‌تر هستند؟