نگاه گزینشی جشنواره برلین به سینمای ایران

گروه سینما «تیتریک»؛
جشنواره بین‌المللی فیلم برلین که امسال شصت و ششمین دوره از آن 11 فوریه با نمایش فیلم سینمایی «درود بر سزار» به کارگردانی «برادران کوئن» و بازی «جورج کلونی» افتتاح می‌شود، یکی از معتبرترین و قدیمی‌ترین جشنواره‌های سینمایی در اروپا است، که هرساله در ماه فوریه به مدت 10 روز در برلین آلمان برگزار می‌شود.

جشنواره فیلم برلین در کنار جشنواره فیلم ونیز و جشنواره فیلم کن، مهمترین رویداد سینمایی اروپا به شمار می‌رود. این جشنواره هر ساله جایزه خرس طلایی و خرس نقره‌ای را به برگزیدگان بخش اصلی اهدا می‌کند. خرس به‌عنوان نمادی از شهر برلین شناخته می‌شود.

در هر دوره، در بخش‌های چندگانهٔ این فستیوال، (مسابقه - پانوراما - نسل - فیلم‌های کوتاه و ...) حدود 400 فیلم به نمایش در می‌آید. رئیس این جشنواره از سال 2001، دیتر کاسلیک بوده است.

محل برگزاری جشنواره بین‌المللی فیلم برلین یا برلیناله، در «کاخ برلیناله» در میدان پوتسدامر پلاتس، برلین واقع شده‌است.

برلیناله نخستین بار در سال 1951 با نمایش فیلم ربکا، ساخته آلفرد هیچکاک گشایش یافت.

ریخته‌گری نوآک در آلمان، از نخستین دوره برلیناله تاکنون، وظیفه تولید سالانه خرس برلیناله را به عهده داشته است.

نگاه گزینشی جشنواره برلین به سینمای ایران

اگر چه برگزار کنندگان جشنواره برلین از همان ابتدا نگاه گزینشی خاصی نسبت به سینمای ایران داشتند ولی پس از رخدادهای مربوط فتنه 88 به نظر می‌رسد این نگاه پررنگ‌تر از قبل ادامه یافته است.

این جشنواره از همان ابتدا یک جشنواره سینمایی متأثر از اوضاع سیاسی روز جهان بود و برترین‌هایش را با توجه به رخدادهای سیاست روز جهان انتخاب می‌کرد، آنچنان‌که در دهه 70 و در اوج جنگ سرد درهایش را به روی فیلم‌هایی از بلوک شرق گشود،  سال 1974 اولین فیلم تولید شوروی سابق در این جشنواره به نمایش درآمد و یک سال بعد نیز فیلم‌هایی از لهستان، چک‌اسلواکی و اتحادیه جماهیر شوروی، مجارستان و جمهوری چین در بخش مسابقه اکران شد و در نهایت جایزه خرس طلا به فیلم«فرزند خوانده» ساخته « «مارتا مزاروس»، فیلمساز مجاری اعطاء گردید.

این جشنواره‌ها طی ده‌ها سال همواره با گزینش‌های غیرمعمول، پافشاری بر فیلم‌های جنجالی و استقبال از فیلمسازان اپوزسیون، به عنوان یکی از سیاسی‌ترین جشنواره‌های سینمای جهان مطرح بوده است.

با توجه به فراز‌ و نشیب‌های فراوان سیاسی موجود در کشورمان از وقوع انقلاب اسلامی ایران گرفته تا جنگ هشت ساله و دوره‌های مختلف ریاست جمهوری و مهمتر از همه فتنه سال 88، برگزارکنندگان جشنواره برلین همواره توجه خاصی به جریانات و فیلمسازان مخالف مقیم داخل و خارج از کشور داشته‌اند.

این موضوع و همچنین اکران فیلم «مادر قلب اتمی»، فیلمی که از سوی هیأت انتخاب جشنواره فیلم فجر رد شده و گمانه‌هایی مبنی بر اشکالات محتوایی در آن وجود دارد و همچنین «تاکسی»، آخرین ساخته غیرقانونی «جعفر پناهی» در شصت و پنجمین جشنواره فیلم برلین، بر آن شده‌ایم تا مروری داشته باشیم بر نگاه گزینشی برگزارکنندگان این جشنواره نسبت به سینمای ایران.

اولین حضور سینمای ایران در این جشنواره در سال 1958 میلادی در هشتمین دوره جشنواره و با فیلم «شب‌نشینی در جهنم» ساخته «ساموئل خاچیکیان» بود.

پنج سال بعد نیز فیلم «شقایق سوزان» ساخته «هوشنگ شفتی» در جشنواره برلین به نمایش درآمد و آن نیز همانند فیلم «خاچیکیان»، نتوانست موفقیتی کسب کند.

سینمای ایران پس از یک وقفه 12 ساله در سال 1974 با فیلم «طبیعت بی‌جان» ساخته «سهراب شهید ثالث» توانست جایزه خرس نقره‌ای برای بهترین کارگردانی را از آن خود کند.

دو سال بعد «پرویز کیمیاوی» با فیلم «باغ سنگی» و کسب جایزه خرس نقره‌ای توانست بار دیگر جایزه ای خارجی برای سینمای ایران بگیرد ولی برگزارکنندگان جشنواره سال 1976 با نمایش فیلم «دایره مینا» ساخته «داریوش مهرجویی» که اولین فیلم توقیقی سینمای ایران بود، اولین دهن‌کجی را به سیاست‌های داخلی ایران کردند.

به دنبال وقوع انقلاب اسلامی ایران و جنگ تحمیلی وقفه ده ساله‌ای در ارتباط با جشنواره برلین به وقوع پیوست.

طی سال‌های بعد سینمای ایران با فیلم‌های مختلف در جشنواره برلین حضور یافت و در این میان موفقیت‌هایی نیز کسب کرد که از آن جمله می‌توان به جایزه خرس نقره‌ای بهترین بازیگر برای «رضا ناجی» بازیگر «آواز گنجشک‌ها» اثر «مجید مجیدی» در سال 2008 میلادی اشاره کرد.

در کنار این جایزه همچنین با اعطاء جایزه خرس نقره‌ای از فیلم جنجال‌برانگیز «آفساید» ساخته «جعفر پناهی» در سال 2006 میلادی تقدیر شد، به فیلم «بودا از شرم فرو ریخت» ساخته «حنا مخملباف»، جایزه خرس بلورین اعطاء شد، جایزه ویژه صلح برای فیلم «لاک‌پشت‌ها هم پرواز می‌کنند» به «بهمن قبادی» داده شد و «خرس تدی» (جایزه‌ای برای بهترین فیلم هم‌جنس‌بازانه) برای مستند «فوتبال با پوشش» به «آیت نجفی»، فیلمساز ایرانی مقیم خارج، تعلق گرفت.

اگر چه برگزارکنندگان جشنواره برلین از همان ابتدا نگاهی گزینشی خاصی نسبت به سینمای ایران داشتند ولی پس از سال 88 به نظر می‌رسد که این نگاه پررنگتر از قبل ادامه یافت.

در سال 88 و در بحبوحه اتفاقات آن سال، در کنار اغتشاش‌کنندگان، تعدادی چهره‌ سینمایی نیز حضور داشتند که از جمله آنها می‌توان به «جعفر پناهی»، فیلمساز اشاره کرد که به اتهام ساخت فیلم علیه نظام و تهییج جریانات آشوبگرانه دستگیر شد.

به فاصله بسیار کمی همزمان با برگزاری شصتمین جشنواره فیلم برلین، رئیس این جشنواره شخصا طی نامه‌ای از «پناهی» که حال ممنوع‌الخروج بود، خواست تا به عنوان میهمان ویژه در جشنواره برلین حضور یابد.

در همان سال فیلم سیاه «شکارچی» به کارگردانی «رفیع پیتز»، در برابر چشمان مسؤلان سینمای کشورمان، به عنوان نماینده ایران در بخش مسابقه جشنواره برلین انتخاب و به نمایش درآمد.

«شکارچی» داستان کارگر شب کاری است که به شدت از سوی کارفرمای خود تحت فشار است با مشکلات روحی فراوان به خانه می‌رود ولی متوجه غیبت همسر و دختر شش ساله‌اش می‌شود، چند روز بعد پلیس به او اطلاع می‌دهد که همسرش در درگیری میان پلیس و عده ای سارق مسلح به ضرب گلوله کشته شده و اثری از دخترش نیست و ...

سال بعد برگزارکنندگان جشنواره برلین با پافشاری بر مواضع قبلی خود، این‌بار از «جعفر پناهی» برای حضور در هیأت داوران جشنواره دعوت کردند. در نهایت «پناهی» به دلیل ممنوع‌الخروج بودن نتوانست در این جشنواره حضور یابد و  مسؤلان جشنواره در کنار دیگر اعضاء هیأت داوران یک صندلی خالی در حالی‌که نام «جعفر پناهی» بر آن نصب شده بود، قرار دادند، پوستر بزرگی از این فیلمساز ایرانی در کنار سکوی اصلی نصب و در کنار سکوی اصلی پوستری بسیار بزرگ از او گذاشته شد. در شب اختتامیه جشنواره در حضور مقامات فرهنگی آلمان از جمله «برند نویمان»، وزیر فرهنگ این کشور، بیانیه‌ای در فراغ جعفر پناهی و محکومیت حکومت ایران قرائت شد.

در این سال همچنین برنامه‌ای به مرور آثار «پناهی» اختصاص داده شد و در خلال این برنامه فیلم‌های «طلای سرخ» و «دایره» این فیلمساز که نمایش هر دو در ایران ممنوع شده بود، به نمایش درآمده و مورد تعریف و تمجید قرار گرفت.

سال بعد نیز جشنواره برلین در کنار دعوت دوباره از «جعفر پناهی»، از «محمد رسول‌اُف» و «مجتبی میرطهماسب»، فیلمساز و مستندسازی که از جمله محکومین فتنه 88 بودند، برای حضور در جشنواره دعوت کردند.

در همین سال «اصغر فرهادی»، فیلمساز ایرانی برنده اسکار، به عنوان یکی از اعضای هیأت داوران جشنواره معرفی شد، فیلمسازی که در سال 2009 میلادی برای فیلم «درباره الی» موفق به کسب جایزه خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی شد و دو سال بعد نیز برای فیلم «جدایی نادر از سیمین» برنده جایزه خرس طلایی بهترین فیلم و خرس نقره‌ای بهترین گروه زنان و مردان سال شد.

بنا بر این گزارش، شروع شصت و سومین جشنواره فیلم برلین نیز با حواشی زیادی بود، «پناهی» پس از منع قانونی از ساخت اثر،  به ساخته بود، این‌بار فیلم جدید خود با عنوان «پرده بسته» را درون یک کیک تولد برای جشنواره برلین ارسال کرد و جایزه خرس نقره‌ای بهترین فیلمنامه به آن تعلق گرفت، جایزه‌ای که در ادامه سناریوی سال‌های قبل، چندان دور از انتظار نبود.«کامبوزیا پرتوی» به نمایندگی از پناهی این جایزه را دریافت کرد.

البته این سناریو با حضور «شیرین نشاط»، فیلمساز و عکاس ضدایرانی مقیم آمریکا کامل شد. فیلمسازی که در آثارش همواره از حجاب زنان ایرانی انتقاد کرده و یکی از حامیان فتنه 88 است.

«نشاط» که این سال عضو هیأت داوران جشنواره برلین بود، جایزه «جعفر پناهی» را روی سن اعلام کرد.

دو سال پیش نیز اعلام نام «میترا فراهانی»، فیلمساز دستگیر‌شده در فتنه 88، به عنوان یکی از اعضاء هیأت داوران جشنواره برلین صدرنشین اخبارهای داخلی و خارجی شد.

این اولین حضور «فراهانی» در جشنواره فیلم برلین نبود، او پیش از آن سال 2001 نیز برای مستند کوتاه «فقط یک زن» برنده جایزه تدی شده بود. جایزه‌ای که هر ساله به فیلم‌های همجنس‌بازانه اعطاء می‌شود.

«فراهانی» فیلم‌های دیگری چون «تابو‌ها-زهره و منوچهر» و «فیفی از خوشحالی زوزه می‌کشد» را نیز در کارنامه کاری خود دارد که هر دو در بخش پانوراما جشنواره برلین به نمایش درآمده‌اند.

«فراهانی» در فیلم «تابوها-زهره و منوچهر» به مسئله رابطه جنسی خارج از ازدواج با تم بکارت و همچنین هم‌جنس‌گرایی در ایران پرداخته است.

فیلم دیگر او «فیفی از خوشحالی زوزه می‌کشد»، روزهای آخر عمر «بهمن محصص»، نقاش و مجسمه‌ساز ایرانی را به تصویر کشیده است.

سال 2014 نیز فیلم جنجالی «عصبانی نیستم!»، دومین ساخته «رضا درمیشیان»،که در حمایت از فتنه 88 ساخته شده بود پس از فیلم «بغض»، تنها نماینده سینمای ایران در شصت و چهارمین جشنواره فیلم برلین بود که در بخش پانوراما به نمایش در آمد.

سال گذشته نیز برگزارکنندگان جشنواره برلین با انتخاب فیلم «تاکسی» به عنوان یکی از 13 فیلم راه یافته به بخش مسابقه، بار دیگر پرچم خود را در حمایت از «جعفر پناهی» بالا بردند و در نهایت سیاسی‌ترین جایزه خود یعنی خرس طلای  بهترین فیلم سال را نیز به آن اعطاء کردند.

آنها تنها به این فیلم اکتفا نکرده و فیلم سینمایی «مادر قلب اتمی»، فیلمی به کارگردانی «علی احمدزاده» که از سوی هیـأت انتخاب جشنواره فیلم فجر رد شد را برای نمایش در بخش فروم این دوره از رقابت‌ها انتخاب کرده‌اند ولی جایزه‌ای به آن تعلق نگرفت.

* شصت و ششمین جشنواره فیلم برلین و حضور سه فیلم ایرانی در این دوره از رقابت‌ها:

در حالی‌که فیلم «اژدها وارد می‌شود» ساخته «مانی حقیقی»، نماینده سینمای ایران در بخش مسابقه جشنواره امسال است، مستند «رویای دم صبح» به کارگردانی «مهرداد اسکویی» و فیلم داستانی «والدراما» ساخته «عباس امینی» به تهیه کنندگی «مجید برزگر» نیز در بخش «نسل نو» این دوره از رقابت‌ها به نمایش درخواهد آمد. این بخش به موضوعاتی برای گروه سنی جوان و نوجوان می‌پردازد.

مستند «رویای دم صبح» برای اولین بار در جشنواره بین المللی سینماحقیقت رونمایی شد که روایتی از زندگی هفت دختر در کانون اصلاح و تربیت شهر تهران است.

فیلم سینمایی «والدراما» نیز داستان نوجوان آبادانی است که به دلیل موهای فری که دارد به «والدراما»، بازیکن فوتبال کلمبیایی شباهت دارد و به نام این بازیکن نیز معروف شده است.

«والدراما» به دنبال گرفتن شناسنامه با نام واقعی خود است که بر اثر اتفاقی مجبور به ترک آبادان می شود و به تهران می رود و در این شهر درگیر ماجراهایی می شود و در نهایت هویت واقعی خود را پیدا می کند.

دیگر نماینده سینمای ایران در جشنواره برلین، فیلم «اژدها وارد می شود» است که قسمت‌های زیادی از آن در قشم و بخشی از آن نیز در تهران فیلم‌برداری شده است. در این فیلم بازیگرانی چون امیر جدیدی، همایون غنی زاده، احسان گودرزی، نادر فلاح، علی باقری و کیانا تجمل ایفای نقش کرده‌اند و ماجرای آن از جایی آغاز می شود که خبر پیدا شدن یک مار بزرگ در یک روستا دهان به دهان می پیچد و زمینه‌ساز اتفاقاتی می‌شود.

مانی حقیقی پیش از این، فیلم‌هایی چون «کارگران مشغول کارند» ،«آبادان» ، «کنعان» ، «پذیرایی ساده» و... را در کارنامه حرفه‌ای خود به ثبت رسانده است.

از رقبای آخرین ساخته «مانی حقیقی» در جشنواره برلین می‌توان به فیلم‌های «نامه هایی از جنگ» ساخته «ایوو فریرا» (پرتغال)، مستند «آتش در دریا» به کارگردانی «جیانفرانکو روسی» (ایتالیا و فرانسه)، «لالایی برای یک راز غم انگیز»، «کمیون» ساخته جدید «توماس وینتربرگ» (دانمارک، سوئد و هلند)، «چیزهایی که می آید» به کارگردانی «میا هنسن لاو» (فرانسه، آلمان)، «17 سالگی» ساخته «آندره تشین» (فرانسه)، «مرگ در سارایوو» ساخته «دنیس تانویچ» (فرانسه و بوسنی هرزگوین) و «ایالات متحده عشق» از «توماس واسیلفسکی»، «نابغه» اولین تجربه بلند سینمایی «مایکل گرند»، کارگردان سرشناس تئاتر انگلیس، «ویژه نیمه شب» ساخته «جف نیکلز»، «روزهای صفر» به کارگردانی «الکس گیبنی»، «تنها در برلین» ساخته «وینسنت پرز»، کارگردان فرانسوی و درام کانادایی ««بوریس بدون بئاتریس» ساخته «دنیس کوته» اشاره کرد.

فیلم برنده این بخش از رقابت‌های برلین را هیأت داورانی به ریاست «مریل استریپ»، بازیگر برنده سه جایزه اسکار انتخاب خواهد کرد.

جشنواره امسال برلین تا 21 فوریه (دوم اسفند) ادامه خواهد داشت.