مسجدی که بدست وکیل امام حسن عسکری(ع) در قم بنا شد

محل مسجد در نزدیکی خاکفرج، و وادی‌السلام امروزی بوده است. این مسجد در مسیری قرار داشت که دو قسمت شهر را به یکدیگر متصل می‌کرد.

پس از آن به سال 189 ق "حمزه بن الیسع اشعری" پس از آن که قم از اصفهان به صورت کوره (شهرستان) جدا شد؛ سپس مسجد دیگری به نام "مسجد دژپل" (درپل) به احتمال قوی در مکان کنونی "مسجد امام حسن علیه السلام" بنا شد.

از قرن سوم و پس از رحلت حضرت معصومه علیها السلام مساجد دیگری در قم بنا شد که می‌توان به "مسجد ابوالصدیم" و "مسجد جامع" و "مسجد جمکران" اشاره کرد.

مسجد امام حسن عسکری علیه السلام (2291355- ش ثبت 1312)

این بنا در نزدیکی پل علیخانی و مجاور خیابان آستانه واقع است که در گذشته "مسجد جامع عتیق" نامیده می‌شد.

بنای اولیه مسجد بر طبق روایت‌های غیر مستند در قرن سوم به دست وکیل امام حسن عسگری علیه السلام "احمد بن اسحاق اشعری" بنا گردیده؛ پس از آن تاریخ نیز این بنا بارها مرمت و نوسازی شده است؛ به طوری که امروزه قدیمی‌ترین بخش آن، ایوان جنوبی‌اش است که به سال 1129 ق بنا گردیده است.

مسجد امام حسن (ع) از گذشته از اعتبار زیادی برخوردار بوده و از قرن نهم به بعد متولیان آستانه مقدسه، تولیت آن را بر عهده داشتند.

این مسجد در اواخر دوره صفوی بازسازی شده که امروزه تنها ایوان جنوبی آن باقی است. بنا در دوره فتحعلی شاه قاجار بر اثر سیل، متحمل صدماتی شد که از طرف "حاج حسین کدخدا" تعمیر شد.

در دوره ناصرالدین شاه به سال 1286 ق "حاجی ابراهیم تاجر" در جهت غربی مسجد، شبستان و زیرزمینی بزرگی بنا نهاد و بالاخره به سال 1295 ق "حاج علی‌نقی تاجر کاشی"، بخش‌های دیگر مسجد از جمله شبستان‌های شرقی و سردر و جلوخان را نوسازی کرد.

اخیرا نیز شبستان‌های زیرزمین و طبقه فوقانی آن در جانب غربی مسجد با مصالح جدید نوسازی شد.

مسجد امام حسن پس از پیروزی انقلاب اسلامی به همت "دفتر آیت‌الله گلپایگانی رحمة الله" با ساختمانی جدید که در حال احداث است با مساحتی حدود 2500 متر مربع شکوه و عظمتی خاص یافته است.

بنای کنونی مسجد امام حسن مشتمل بر جلوخان، سردر ورودی، صحن، ایوان جنوبی، شبستان، زیرزمین و چهار شبستان در اضلاع مختلف صحن است.

اختصاصات مسجد

سردر مسجد به دهانه 5 و عمق 3 و ارتفاع 6 متر دارای ازاره سنگی، جرزهای آجری، پوشش رسمی بندی آراسته به کاشی‌های دوالی و معقلی و در کمرگاه کتیبه‌ای قرآنی بر کاشی‌های خشتی است.

بعد از ورود به مسجد، هشتی هشت ضلعی مزین به کاشی کاری قرار گرفته که در کنار جنوبی هشتی، مقبره بانی این قسمت از بنا "حاجی علی نقی" و در کنار آن بقعه‌ای قرار دارد که در گذشته به صورت چهارطاقی مستقل و قدیمی مدفن 12 تن از سادات قم بوده است.

در ضلع جنوبی صحن مسجد، ایوان قدیمی بنا به ارتفاع 14، دهانه 11 و عمق 12 متر قرار دارد که در اواخر دوره صفوی، به دست "مهدعلیا" همسر یا مادر شاه سلیمان صفوی، بنا شده است.

این ایوان دارای غرفه‌ها و صفه‌های محرابی در اضلاع، تزیینات مقرنس، گچ‌بری، کاشی‌کاری و کتیبه قرآنی مربوط به سال 1129 ق است.

در میانه ضلع جنوبی ایوان محرابی هفت ضلعی با تزیینات گچ بری شده، عبارت "عمل کلب علی بن سلطان القمی" و تاریخ 1129 ق نقش بسته است. در طرفین ایوان، شبستان‌های ستون‌دار قرار گرفته است که از طریق دهانه‌هایی به صحن و فضای ایوان راه پیدا می‌کند.

شبستان شرقی به ابعاد 12*16 متر مشتمل بر 13 چشمه بر فراز هفت ستون آجری مضلع است؛ دو ضلع جنوبی شبستان، محرابی کاشی کاری تعبیه شده است.

این شبستان به همت "آیت‌الله حاج‌آقا محمد کبیر" که امامت شبستان را بر عهده داشته تعمیر و تزیین شده و به همین علت به "شبستان شیخ کبیر" مشهور شده است.

شبستان غربی ایوان به ابعاد 11*12 متر مشتمل بر 9 چشمه پوش بر فراز چهار ستون آجری و محراب کاشی کاری است. در ضلع شرقی مسجد، شبستان ستون‌دار بزرگی است که در گذشته، شش چشمه پوش آن در مسیر خیابان قرار داشت.

این شبستان اکنون به ابعاد 12*32 متر مشتمل بر 28 چشمه پوش بر فراز 16 ستون آجری مضلع و جرزهای دیواری است. شبستان 9 دهانه به جانب صحن دارد و از آن جایی که به سال 1360 ق به دستور "آیت‌الله فیض" امام جماعت وقت شبستان، تعمیر شده به شبستان "آیت‌الله فیض" مشهور شده است بانی این شبستان "حاجی علی نقی تاجر کاشی" است.

در ضلع غربی صحن شبستان، زیرزمین و شبستان دیگری است که با مصالح جدید جایگزین بخش قدیم شده است.