پاندمی مسابقه واکسن سازی کرونا/ سلامت روان مردم در گرداب «خبرخوش»

از ابتدای شیوع کروناویروس (COVID-۱۹) باورهای غلط، مبارزه با این بیماری قرن را سخت کرد. یکی از باورهایی که موجب شد انسان‌ها در پوشیدن ماسک و رعایت بهداشت عمومی و همچنین رعایت فاصله گذاری فیزیکی غفلت کنند، این بود که گفته شد در عرض چند ماه واکسن در دسترس عموم خواهد بود و پژوهشگران برای تولید واکسن ویروس جدید با انتشار زودهنگام توالی ژنتیکی در حال ساخت واکسن هستند.

این در حالی است که کشورهای مختلف همچنان در حال انجام آزمایش‌های واکسن‌های منتخب هستند و روند تولید تجاری واکسن بسیار زمان‌بر است.

ضمن اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد عجله برای ساختن واکسن COVID-۱۹ می‌تواند بیش‌تر از سود، ضرر داشته باشد. مسابقه جهانی برای ساخت واکسن COVID-۱۹ رکورد شکسته است و ساخت سریع واکسن به موضوعی ناشی از فشارهای سیاسی، اقتصادی و «مردم فریب» بدل شده است.

هر زمان یک کشور خبری از واکسن تولیدی خود و میزان موفقیت آن منتشر می‌کند در عرض چند ساعت یا روز، کشور دیگری که خود را صاحب دانش واکسن می‌داند بلافاصله خبری مبنی بر میزان موفقیت واکسن تولیدی خود منتشر می‌کند! این گونه اطلاع رسانی‌ها به بازی کودکانه ای در میانه بحران جهانی کرونا بدل شده است به طور نمونه هر زمان یک کشور خبری از واکسن تولیدی خود و میزان موفقیت آن منتشر می‌کند در عرض چند ساعت یا روز، کشور دیگری که خود را صاحب دانش واکسن می‌داند بلافاصله خبری مبنی بر میزان موفقیت واکسن تولیدی خود منتشر می‌کند! این گونه اطلاع رسانی‌ها به بازی کودکانه ای در میانه بحران جهانی کرونا بدل شده است.

نمونه آن خبر ادعای شرکت فایزر مبنی بر موفقیت ۹۰ درصدی واکسن این شرکت و انتشار آن بعد از انتخابات پر سر و صدای آمریکا است که در عرض چند ساعت روسیه نیز اعلام کرد واکسن تولیدی این کشور نیز بسیار موفقیت آمیز بوده و عوارض چندانی ندارد.

اما نکته مورد توجه درباره واکسن شرکت فایزر این است که چند روز پس از اعلام این موفقیت، دانشمند ارشد شرکت شریک فایزر یادآور شد واکسن توسعه یافته «فایزر و بیو ان تک آلمان» با وجود تأثیرگذاری ۹۰ درصدی با چالش‌هایی در زمینه حمل ونقل و نگهداری روبرو است. واکسن‌هایی که با ترکیبات ژنتیک توسعه می‌یابند باید در دمای کمتر از ۷۰- درجه سانتیگراد نگهداری و بارگیری شوند.

اهمیت این بازی اطلاع رسانی در این است که واکسن‌ها مداخلات مهمی در سلامت جامعه هستند چرا که بیماری را در سطح جمعیت کنترل می‌کنند. این هدف مهم تنها زمانی قابل دسترسی است که واکسن‌ها واقعاً مؤثر باشند این در حالی است که مسئولان سرعت را فدای داشتن شواهد محکم کارایی واکسن کرده‌اند.

سازمان جهانی بهداشت (WHO) مجموعه‌ای از ویژگی‌های حداقلی برای واکسن‌های COVID-۱۹ منتشر کرده است تا به سازندگان واکسن کمک کند؛ از جمله اینکه واکسن باید ۵۰ درصد مؤثر باشد. اما مقامات سازمان‌های غذا و داروی آمریکا (FDA) و آژانس دارویی اروپا (EMA) اظهار داشته اند که به واکسن‌هایی که تنها شدت بیماری را کم کند هم مجوز می‌دهند.

طرفداران مسابقه واکسن در حال اشاعه این موضوع هستند که اولین نسل واکسن‌ها «ممکن است به‌اندازه انتظار ما خوب نباشند» و تحقیق و توسعه در این زمینه در طی سالیان آتی مورد نیاز است و به نظر می‌رسد اینکه در این مسابقه از استانداردهای لازم عدول شود نه تنها جمع زیادی از داوطلبان تست واکسن‌ها آسیب می‌بینند بلکه منابع تحقیقاتی هم هدر می‌دهد.

از دیگر مسائلی که موجب شده به مسابقه واکسن‌ها در سطح جهان با دیده تردید نگریسته شود چالش آزمایش آن بر روی انسان‌ها است.

سال‌ها است که ثابت شده واکسن‌ها می‌توانند با تحریک ایمنی بدن انسان به عنوان مؤثرترین عامل در درمان بیماری‌ها به کار گرفته شوند. از سوی دیگر ویروس کووید ۱۹ یکی از پیچیده‌ترین ویروس‌های ۱۰۰ سال اخیر شناخته شده است. معمولاً وقتی واکسن‌ها ساخته می‌شوند و مراحل آزمایشگاهی تمام می‌شود، باید از دو جنبه بسیار مهم «بی خطر بودن و ایمن بودن» و «کارآ بودن» مورد بررسی قرار گیرند. واکسن در مرحله کارآزمایی بالینی باید روی تعداد زیادی انسان مورد آزمایش قرار گیرد.

عمدتاً کارآزمایی بالینی واکسن‌ها سه فاز بسیار مهم دارد. در فاز اول واکسن روی تعداد اندکی داوطلب آزمایش می‌شود. اگر کاملاً بی خطر بود وارد فاز دوم می‌شود. در فاز دوم کارآزمایی بالینی حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ نفر داوطلب مورد آزمایش قرار می‌گیرند. در این مرحله علاوه بر ایمن بودن، کارآیی هم مورد مطالعه قرار می‌گیرد و پس از طی کردن موفقیت آمیز فاز دوم کارآزمایی بالینی، واکسن وارد فاز سوم می‌شود که در این مرحله تست بر روی هزاران انسان انجام می‌شود. فراخوان داده می‌شود و داوطلبان مراجعه می‌کنند و واکسن بر تعداد بیشتری از افراد آزمایش می‌شود.

اما نکته مهم در مسابقه واکسن سازی جهانی این است که واکسن‌های بالقوه مراحل و فازهای مختلف را به صورت شفاف بیان نکرده اند، برخی از آنها داده‌ها را به صورت محرمانه ارائه کرده اند و برخی برای تبلیغ بیشتر روی افراد زیاد که تست بر روی آنها موفقیت آمیز بوده مانور داده اند.

در ادامه این روند نیز شاهد هستیم که هرچه به خط پایان تولید نهایی واکسن‌ها نزدیک می‌شویم اخبار ضد و نقیض از اثربخشی آنها منتشر می‌شود.

در میان هستند واکسن‌هایی که در میانه راه به دلایلی نظیر بروز عوارض جانبی متوقف می‌شوند. به طور نمونه آزمایش‌های بالینی واکسن کووید ۱۹ بالقوه ای که دانشگاه آکسفورد با همکاری شرکت آسترازنکا توسعه داده و همچنین واکسن بالقوه جانسون و جانسون به دلیل ظهور عوارض جانبی در شرکت کنندگان متوقف شده و بعد از مدتی دوباره از سر گرفته شدند. دلیل توقف این کار واکنش شدید یکی از بیماران نسبت به تزریق واکسن اعلام شده بود.

یا روسیه که تزریق واکسن بالقوه کووید ۱۹ را به داوطلبان در این کشور به دلیل انبوه متقاضیان شرکت کننده در آزمایش بالینی متوقف کرد.

حتی چین که بیش از ۱۰ مورد واکسن کرونا را مورد تحقیق قرار داده است به دلیل عوارض جانبی شدید، یکی از آزمایش‌های واکسن خود را متوقف کرد. آزمایش واکسن بالقوه کرونای چین به نام «کروناوک» در برزیل به دلیل یک مورد گزارش وجود عوارض جانبی شدید ناشی از تزریق واکسن بوده است.

و اما در کشور ما ایران نیز با وجود اینکه محققان سعی کرده اند همگام با تحقیقات دنیا پیش بروند و به دانش فنی تولید واکسن دست یابند و در این زمینه نیز به موفقیت‌هایی دست پیدا کرده اند اما مسئولان خبرهای ضد و نقیضی را اعلام می‌کنند. یک نفر تعداد واکسن‌ها را ۸ عدد برشمرده و دیگری دو واکسن را موفق دانسته. همچنین درباره ورود به فاز انسانی نیز اخبار دقیقی اعلام نمی‌شود.

همه اینها در حالی است که در دنیا پیش بینی می‌شود واکسن کارآیی که بتواند درمان بیماری کرونا را ثابت کند، حداقل یک سال تا ۱۸ ماه در دنیا برای درصد معینی از جمعیت هر کشور قابل توزیع است و حتی این واکسن هم ممکن است برای جمعیت ۷ میلیاردی دنیا کافی نباشد.

اما واکسن کرونا چالش دیگری هم پیش رو دارد، عرف این است که در مراحل اولیه واکسن روی افراد سالم و با خصوصیات شبیه به هم آزموده شود. در مورد COVID-۱۹، افراد با بیماری‌های زمینه‌ای و وضعیت اقتصادی-اجتماعی ضعیف‌تر بیش‌تر در معرض خطرند و بنابراین تأیید یک واکسن بدون آزمودن آن روی این گروه‌ها منطقی نیست. همچنین بعید است که یک واکسن روی همه جمعیت‌ها مؤثر باشد.

جهان در مسابقه برای واکسن کووید -۱۹ به جایی رسیده است که پیشگامان تولید واکسن کاندیدا در فاز ۳ هستند و هرکدام استراتژی‌های مختلفی در مورد چگونگی فعال سازی پاسخ ایمنی دارند اما آیا دنیا آماده تأمین تولید میلیاردها واکسن برای جمعیت انسانی هست؟

خوشبینانه ترین زمان سال آینده میلادی است و چشم انداز فعلی تولید ۱۸۰ نوع واکسن کرونا ویروس است و اگرچه ساخت واکسن ۱۲ تا ۳۶ ماه طول می‌کشد، اما قول دادن به مردم برای محافظت از آنها به کمک واکسن، جامعه پزشکی و دانشمندان دنیا را در کنار شرکت‌های دارویی وارد یک چرخه عظیم «خبرهای خوش» قرار داده است! خبرهای خوشی که با گذشت زمان و رخ ندادن آنها، اتفاقاً مردم را بیشتر دچار سردرگمی و ناامیدی می‌کنند.

در حالیکه هر روز آمار مرگ و میر ناشی از ابتلاء به کرونا ویروس در دنیا روند صعودی خود را طی می‌کند و معدود کشورهایی هستند که توانسته اند با کنترل‌های شدید اجتماعی و اقتصادی، روند شیوع و مرگ و میر ناشی از کرونا را آهسته کنند، خبرهایی مبنی بر تولید داروی مؤثر بر کرونا نیز بازتابی شدیدتر از قبل پیدا کرده است.

پیش از این وقتی درباره سرطان یا یک بیماری مزمن خبری از کشف دارویی و یا کشف تأثیر یک گیاه به میان می‌آمد، جامعه هدف آن بیماری، شعفی می‌یافتند که کورسوی امیدی به بهبودی آنها وجود دارد اما از زمان شروع بحران همه گیری کرونا، یکی از مهمترین آسیب‌های رسانه‌ای، خبر هر روزه کشف داروی کرونا و تولید واکسن است.

از ابتدای همه گیری کروناویروس، روزی نبوده است که ادعا نشود فلان گیاه نابودکننده کرونا است، یا فلان دارو در جایی دور از ذهن با تأثیر ۱۰۰ درصدی برای درمان کرونا کشف شده است! این موضوع که به یک معضل جهانی بدل شده موجب شد تا حتی سازمان جهانی بهداشت تاکید کند که تحقیقات کشورهای مختلف بر روی داروها و گیاهان دارویی ممکن است در سایر کشورهای جهان کاربرد نداشته باشد از ابتدای همه گیری کروناویروس، روزی نبوده است که ادعا نشود فلان دارو مؤثر است، فلان گیاه نابودکننده کرونا است، یا فلان دارو در جایی دور از ذهن با تأثیر ۱۰۰ درصدی برای درمان کرونا کشف شده است! این موضوع که به یک معضل جهانی بدل شده است موجب شده تا حتی سازمان جهانی بهداشت تاکید کند که تحقیقات کشورهای مختلف بر روی داروها و گیاهان دارویی ممکن است در سایر کشورهای جهان کاربرد نداشته باشد.

این موضوع درباره داروهای شیمیایی نیز صدق می‌کند. زمانی که همه گیری آغاز شد پزشکان تاکید کردند که داروی خاص و اختصاصی برای این بیماری وجود ندارد و پزشکان بنابر بیانیه هلسینکی عمل می‌کنند. در بخشی از بیانیه هلسینکی آمده است: «در درمان بیمار، پزشک باید بتواند آزادانه روش تشخیص یا درمانی جدیدی را بکار گیرد، مشروط بر آنکه به نظر او این کار، امید به حفظ جان، کاهش آلام و بهبود سلامت بیمار را در بر داشته باشد».

از همین رو در ابتدای همه گیری کرونا بسیاری از بیماران با داروهای رایج که برای بیماری‌های سارس، ایدز، ابولا و سایر بیماری‌های ویروسی وجود داشت، درمان می‌شدند اما پس از مدتی کارآیی این داروها نیز زیر سوال رفت و با وجود اینکه داروهایی مانند «رمدسیویر» یا «فاویپیراویر» مشهور شدند و با قیمت‌های گزاف و حتی قاچاق مورد استفاده برخی بیماران قرار گرفتند، اما مطالعات کلان خلاف آن را ثابت کرد.

در جدیدترین بیانیه سازمان بهداشت جهانی نتایج کارآزمایی بالینی ۴ داروی مورد استفاده برای بیماران بستری مبتلا به COVID-۱۹ شامل داروی «رمدسیویر»، «لوپیناویر»، «اینترفرون - بتا» و «هیدروکسی کلروکین» منتشر شد و مشخص شد این چهار دارو تأثیری بر درمان، کاهش طول مدت بستری، نیاز به تهویه مکانیکی و مرگ و میر ناشی از بیماری مبتلایان به کووید -۱۹ بستری در بیمارستان نشان نداده اند.

در واقع ۱۱ هزار بیمار کرونایی در ۵۰۰ بیمارستان از ۳۰ کشور دنیا بررسی شدند و همین مسئله باعث شد که این داروها از پروتکل درمانی کرونا خارج و داروهای جدیدتر برای کارآزمایی بالینی با تصمیم سازمان بهداشت جهانی وارد مطالعه و جایگزین داروهای بی اثر نشان داده شده در آزمایشات بالینی شوند.

در زمینه گیاهان دارویی نیز این مسئله به نحو دیگری ادامه پیدا کرده است. به طور نمونه دو گیاه برنجاسپ و گیاه کانابیس (ماری‌جوانا یا حشیش) برای مقابله با کرونا مورد بررسی دانشمندان قرار گرفتند اما سازمان جهانی بهداشت هشدار داده است که هنوز هیچ گونه شواهد علمی وجود ندارد که اثبات کنند این گیاهان در درمان کووید -۱۹ مؤثر است.

گیاه برنجاسپ بومی مناطق معتدل آسیا، اروپا و شمال آفریقا است و اسانسی که از آن به دست می‌آید خاصیت ضد عفونی‌کننده دارد و در گذشته به عنوان دارویی برای درمان سندرم تنفسی حاد ناشی از ویروس سارس مورد استفاده قرار می‌گرفت. این گیاه دارویی که از طرف دولت ماداگاسکار مورد تأیید قرار گرفته است، به عنوان داروی مؤثر در درمان کرونا در حال انجام آزمایشات از سوی گروهی از محققان بین المللی است.

همچنین گیاه کانابیس ممکن است موجب کاهش التهاب ریه شود. پژوهشگران کانادایی احتمال می‌دهند برخی مواد موجود در مشتقات کانابیس، موجب افزایش مقاومت سلول‌ها در برابر کرونا شود. بر این اساس وقتی پژوهشگران از مؤثر بودن احتمالی ماده‌ای در گیاه کانابیس برای مقابله با ویروس کرونا سخن می‌گویند؛ این حرف به معنای مفید بودن مصرف مشتقات آن مانند ماری‌جوانا یا حشیش نیست.

در ایران نیز با توجه به سابقه بسیار زیاد استفاده از گیاهان دارویی برای درمان انواع بیماری‌ها از ابتدای همه گیری کرونا، گیاهان زیادی برای درمان مؤثر کرونا مطرح شدند.

به عنوان نمونه یک پزشک کرمانشاهی مدعی شد که سازنده داروی درمان قطعی کرونا است و با آزمایشات داخلی با فرموله کردن چند گیاه که خواص درمانی داشتند به داروی قطعی درمان کرونا دست پیدا کرده است. او حتی مدعی شد پس از ساخت سری اول این دارو از ابتدای فروردین ماه وارد کارآزمایی دارو شده و تا امروز بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ بیمار با استفاده از این دارو به بهبودی ۹۸ درصدی رسیده‌اند.

این در حالی است که سازمان غذا و داروی ایران اعلام کرده است تنها به ۲ فرآورده طبیعی با اجزای گیاهی برای بهبود علائم کرونا (نه درمان قطعی) مجوز تولید موقت داده است.

نکته مورد توجه این است که از چهار فرآورده‌، دو مورد اسپری دهانی حاوی ۶ اسانس گیاهی جهت کمک به بهبود عوارض ریوی کووید ١٩ و شربت حاوی عصاره آب میوه ۲ گیاه جهت رفع علائم خستگی و بی اشتهایی در مبتلایان کرونا هستند و برای دو فرآورده دیگر که برای کاهش دوران بستری و بهبود برخی علائم کرونا معرفی شده اند هنوز مجوزی صادر نشده است. بنابراین هیچ مجوزی برای یک گیاه نابودکننده کرونا صادر نشده است.

در عین حال وزیر بهداشت بر دو گیاه دارویی مؤثر در کرونا تاکید می‌کند و در مقابل عضو ستاد ملی مقابله با کرونا از بررسی چهار گیاه دارویی برای درمان کرونا سخن می‌گوید.

این خبرهای گاه به گاه بیش از آنکه به امیدواری مردم برای پیدا شدن درمانی مؤثر برای کرونا بیانجامد آنها را در گردابی می‌اندازد که نمی‌دانند چه چیزی درست است و چه چیزی نادرست. بازار گرم تیترهای «خبر خوش» برای کرونا برخلاف سایر موضوعات بیشتر به سردرگمی انجامیده است و موجب شده که اطمینان به اخبار واقعی نیز کمتر شود.

ضمن اینکه اطلاعات نادرست می‌تواند مردم را نسبت به واکسن‌های کرونا بدبین کند. یک مطالعه جدید نشان می‌دهد اطلاعات نادرست موجب بی‌اعتمادی به واکسن‌ها می‌شود و می‌تواند میزان واکسینه‌شدن افراد را به پایین‌تر از میزانی که برای محافظت از جامعه لازم است، برساند.

از سوی دیگر بررسی‌ها نشان می‌دهد که جستجوی اطلاعات COVID-۱۹ در اینترنت از ۵۰ درصد به ۷۰ درصد در میان افراد با گروه‌های سنی متفاوت افزایش پیدا کرده است. این در حالی است که اطلاعات گمراه کننده در شرایط عالم گیری سلامت افراد را به خطر می‌اندازد. این اطلاعات نادرست و غیر دقیق درباره تمامی جنبه‌های بیماری نظیر منشأ ویروس و نحوه درمان آن باعث صدمه افراد جامعه شده و پایداری سیستم جهانی سلامت را با خطر مواجه می‌کند و مقابله با آن را دشوار می‌سازد.

این فرآیند ابعاد زندگی افراد به خصوص سلامت روانی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. پیامدهای احساس نگرانی، افسردگی، خستگی و یا تخلیه احساسی در افراد جامعه به وجود می‌آید بنابراین دولت‌ها باید با استفاده از دانش خبرگان این امر اطلاعات دقیق، معتبر و به موقع را فراهم و در اختیار عموم مردم قرار دهند تا بتوان بیماری کرونا را به شیوه صحیح و کارآمد مدیریت کرد.