اثر برخی از گیاهان دارویی بر باروری (مدل حیوانی)

بسياري از فرآورده­ هاي خام گياهان دارويي به علت داشتن روغن فرار، غير­مستقيم در پزشكي مصرف مي­ شوند، ولي در بيشتر موارد روغن هایفرار را از مواد خام جدا مي­ كنند و به عنوان دارو به كار مي­ برند. فعاليت ضد ميكروبي اسانس گياهان از دير باز شناخته شده و بررسي­ هاي فراواني با گونه ­هاي مختلف گياهي و تاثير اسانس يا عصاره آنها بر موجودات زنده انجام شده است. پیشرفت­ های فیزیولوژی تولید مثل، به ایجاد روش ­های نوین تولید­مثلی انجامیده است که به کمک آنها می ­توان فرآیندهای تولید مثل را بهبود بخشید. حرکت پیش رونده اسپرم مهمترین معیار کیفیت منی است، زیرا باروری با جنبایی اسپرم همبستگی مثبت دارد. همبستگی بین باروری و غلظت اسپرم بسیار اندک است، اما نباید نمونه­ هایی را که غلظت اسپرم آنها کمتر از 50 درصد غلظت نرمال است، به کار برد.

اسپرم نیز، همانند عضله، برای جنبایی نیاز به انرژی دارد، که این انرژی را مستقیما از ATP تامین می ­کند. میتوکندری مسئول تامین ATP، برای فعالیت اسپرم است؛ ولی یخ زدن و یخ­گشایی سبب آسیب به آن و کاهش ATP مورد نیاز سلول می ­شود. در قوچ نشان داده شده است که پروتین­ های موجود در مایع منی سبب خروج کلسترول از غشای اسپرم شده و بدین ترتیب استحکام غشای پلاسمایی اسپرم را کاهش می­ دهند، از سویی حضور مایع منی برای انجام واکنش آکروزومی و ظرفیت ­پذیری اسپرم ضروری به نظر می­رسد. لیپید­ها یکی از اجزای اساسی منی هستند که دارای کنش­ های فراوان و تخصصی هستند، لیپید­ها هم در پلاسمای منی و هم در اسپرماتوزویید­ها وجود دارند. لیپید­های منی نه­ تنها در سوخت و ساز اسپرم، بلکه در تمامی فرآیند­های مهم مرتبط با باروری دخالت دارند. آنها ترکیب­ های اساسی غشای اسپرم هستند و در سوخت و ساز اسپرم، توانایی ظرفیت ­پذیری، جنبایی، قابلیت زنده­مانی، حساسیت اسپرم به سرما و سیالیت غشای اسپرم نقش دارند (Kelso et al., 1997b). يک ويژگي برجسته غشای اسپرماتوزوآي همه گونه ­هاي جانوران حضور غلظت­هاي فوق ­العاده بالاي فسفوليپيد­هاي داراي اسید­های چرب دارای چند پيوند دوگانه(PUFAs) است و به دلیل آن که بیضه مقدار فراوانی اسید­های چرب دارای چند­پيوند دوگانه دارد و از توان آنتی­اکسیدانی کمی برخوردار است، بنابراین بیشتر در معرض آسیب­های ناشی از پراکسیداسیون لیپیدی قرار می ­گیرد. اصلي ­ترين اسید چرب با چند پيوند دوگانه در اسپرم پستانداران، (دوكوزا هگزاانویيک اسيد (C22: 6 n-3 است.

غلظت بالاي اسیدهای چرب غیر­اشباع با چند پیوند دو گانه موجب می ­شود اسپرم به پراکسیداسیون لیپیدی بسیار حساس شود که با ناباروری مردان همبستگی مثبت دارد. غلظت بالاي این اسيد­های چرب در ليپيدها كه سبب نا­کارآمدی اسپرم مي­ شود، حضور يك سيستم آنتي ­اكسيداني موثر را براي حفاظت در برابر آسيب پراكسيداسيوني ليپيد ضروري مي­ سازد. تركيب بهينه اسيدهاي چرب فسفوليپيدها و حفاظت آنتي­اكسيدانی، ممكن است سازه مهمي در باروري نرها باشد. از پي­آمد­هاي پراکسیداسیون لیپیدها، کاهش اسیدهای چرب غیر­اشباع است. رادیکال­ های آزاد باعث افزایش پراکسیداسیون لیپید و تولید مالون­دای­آلدهاید و ٤- هایدروکسی نوننول مي ­شوند و از آنجا که غلظت­ های بالای اسیدهای چرب غیر­اشباع برای حفظ سیالیت غشا و جنبايي اسپرم ضروری است، کاهش جنبایی اسپرم را می ­توان در این شرایط توجیه کرد.

مشاهدات فراوانی، نقش رادیکال­ های آزاد اکسیژن در ناهنجاری باروری را نشان داده­اند. افزایش تنش اکسیداتیو سبب بروز ناهنجاری در اسپرم می­شود. سلامنووا و همکاران نشان دادند که آسیب­های وارده به DNA سلول­های جنسی حیوان نر، برای فرزندان نسل بعد، خطرناک است. چرا که جهش­های ژنتیکی ایجاد شده در ژنوم والد پدری به نسل بعد منتقل و سبب ناهنجاری­ های ژنتیکی در فرزندان می­ شود. رادیکال­ های آزاد اکسیژن، در نتیجه فرآیند سوخت و ساز در سلول، و یا در اثر عوامل تنش ­زای برون سلولی به وجود می­ آیند. و به DNA سلول­ ها آسیب می­ رسانند. بین آسیب­ های ایجاد شده در DNA سلول های بیضه، از راه - deoxyguanosine׳7, 8- dihydro- 8-oxo-2 و باروری حیوان نر و فرآسنجه­های اسپرم، همبستگی بالایی وجود دارد.

پراکسیداسیون لیپیدي باعث کاهش توان باروری، کاهش کنش آکروزوم، آسیب کروماتین اسپرم و کاهش لقاح اسپرم و اووسایت می­شود. کنش آكروزوم براي توانايي بارورسازي اسپرماتوزوآ ضروري است؛ زيرا آنزيم­هاي آكروزوم اجازه­ رسيدن به غشاي پلاسمايی اووسایت را به آنها مي­دهد (Fraser and Ahuja, 1988). بنابراین، آنزیم­های آکروزوم در نفوذ اسپرم به درون اووسایت نقش اساسی دارند (Hammadeh et al., 2001).

برای جلوگیری از این آسیب­هاي آكروزومي كه در منی اتفاق مي­افتد، سیستم­های آنتی­اکسیدانی وجود دارند؛ اين سیستم­هاي آنتی­اکسیدانی در پستانداران از سه سطح عمده­ی دفاعی به نام گلوتاتیون پراکسیدا، سوپراکسید دیسموتاز و کاتالاز تشکیل شده­اند. اما سیستم آنتی­اکسیدانی موجود در منی پرندگان اهلی در تولید مثل طبیعی تنها برای مدت کوتاهی مؤثر است. پژوهش­هاي گونه­گون نشان داده­اند که افزودن ترکیبات آنتی­اکسیدانی به خوراک موجب کاهش پراکسیداسیون لیپید­های منی می­شود، در مقاله های اخیر ما اثر انتی اکسیدانتی چند ترکیب بررسی شد که نتایج جالبی نیز در این مقالات (Animal production science) و (Poultry Science) گزارش شده است. به غیر از گیاهان دارویی مریم گلی و لیکوپن گوجه که در این مقالات مشاهده می نمایید، ترکیبات بسیار زیاد دیگری نیز کار شده است که به برخی اشاره می نمایم.

مالو و همکاران گزارش کردند، افزودن 10 میلی­مولار سیستئین و اسانس روزماری به محلول­رقیق کننده، برای کاهش آسیب­های احتمالی ناشی از شوک سرمایی در فرآیند انجمادسازی اسپرم، تاثیر مثبتی بر زنده­مانی و یکپارچگی غشا، در زمان­های ( صفر، یک، دو و سه ساعت) پس از یخ­گشایی داشت. آنها مشاهده نمودند که اسانس روزماری در مقایسه با سیستئین، دارای توان حفاظتی بیشتری در پاسخ به آسیب­های آکروزومی در سه ساعت پس از یخ­گشایی است 001/0P < )). هم­چنین آنها گزارش کردند که اسانس روزماری در زمان­های ( صفر، یک، دو و سه ساعت) پس از یخ­گشایی، نسبت به سیستئین، در پاسخ به تست HOST، پاسخ بهتری نشان داد. هم­چنین نرخ نفوذ اسپرماتوزوآ­های یخ­زده در گروهی که به مایع رقیق کننده آنها اسانس روزماری افزوده شده بود، در مقایسه با سیستئین، بیشتر بودP <0/001) ). آنها هم­چنین نشان دادند که افزودن سیستئین سبب بهبود زنده­مانی و یکپارچگی آکروزوم شد.

همچنین در پژوهش دیگر نشان داده شد که تنش اکسیداسیون، سبب کاهش فعالیت گلوتاتیون و آنزیم­های آنتی­اکسیدانی در بیضه موش شد. در پژوهشی توانستند با افزودن گیاهی با خاصیت آنتی­اکسیدانی بالا، به نام، Digera muricata (تیره تاج خروس)، توان آنتی­اکسیدانی بیضه (کاتالاز، سوپر­اکسید دیسموتاز، گلوتاتیون پراکسیداز و گلوتاتیون) را افزایش دهند. تغيير در تركيب ليپيدها كه با افزايش سن ايجاد می­شود، به سبب كاهش مشخصي در سيستم آنزيمي آنتي­اكسيداني، گلوتاتيون پراكسيداز و سوپر اكسيد ديسموتاز پلاسماي مني است .(Kelso et al., 1997a)

عبدالله و احمد (Abdella and Ahmed, 2009) گزارش كردند كه 125 میلی گرم عصاره مایع برگ رزماری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، موثر­ترين دوز در موش بود كه سبب كاهش معني داری در ناهنجاري­هاي كروموزومي، افزايش شاخص ميتوزي، كاهش آسيب­هاي DNA (شاخص مرگ برنامه ريزي شده سلولي)، بهبود آسيب­هاي بافتی، كاهش نشانگر تنش اكسيداسيون )پراكسيداسيون ليپيد(، افزايش فعاليت آنتي­اكسيداني آنزيم­های كاتالاز، گلوتاتيون پراكسيداز و شكل احيايي گلوتاتيون، افزايش سطح تستوسترون سرم و تغيير تمایز سلول­هاي جنسی آغازین به سلول­هاي هدف شد. دوز 25 میلی­ گرم (كمترين دوز) كمترين اثر را بر پارامتر­هاي بالا داشت. دوزهاي 250و 375 میلی­ گرم نسبت به كمترين دوز اثر بيشتری داشتند؛ اما تفاوت معني­ داري بين آنها و دوز 125 مشاهده نشده بود.

داسیلویرا و همکاران (Da Silveira et al., 2006) نشان دادند که دوز 582/4 میلی‌گرم عصاره روزماری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن موجب افزایش معنی­ داری در وزن غده ­هاي وسيكولار موش شدند، اما تاثیری بر وزن بدن و دیگر اندام ­ها و مصرف خوراک نداشتند. دوز 291/2 میلی گرم عصاره روزماری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، تاثیری بر اسپرم سازی نداشت. با توجه به کوتاه بودن این آزمایش ضروری است که بررسی­ های بیشتری همراه با دوره ­های طولانی ­تر، برای بررسی تاثیر دوز­های گونه ­گون، در چند چرخه اسپرم ­سازی انجام شود تا یافته­های قطعی­ تری در­باره سمّیت این گیاه و فعالیت ضد باروری آن به دست آید. يافته ­هاي بابو و همكاران (Babu et al., 1998) نشان دادند كه افزودن عصاره روزماري به جيره سبب بهبود عملکرد كلي سيستم ايمني در موش هاي جوان نشد؛ امّا احتمالا در برخي شرايط تنش زا، مانند كمبود پروتئين يا آنتي ­اكسيدان، ممكن است موثر باشد.

اما در پایان سخن بایستی عرض نمایم، استفاده از ترکیب های آنتی اکسیدانتی بسته به نوع گیاه دارویی و منطقه ای که در آن رشد کرده است، می تواند به دلیل تفاوت در اجزای مختلف گیاه، متفاوت باشد. و به عنوان یک نتیجه کلی می توانم خدمت عزیزان به این جمله پر بار اشاره نمایم که "هر خوراکی سم است"؛ بدین معنی که مصرف بیش از حد هر ترکیب خوراکی نیز می تواند اثرات مخربی داشته باشد. همانطور که یافته های مقالات ما نیز آن را به اثبات رساند. لذا برای مصرف انسان احتیاج به بررسی ­های بیشتری است.